img055 (29)

Błąd atrybucji to wynik przypisywania danej jednostce właściwości osoby wykazującej do niej podobieństwo pod jakimś względem. Nauczyciel, który miał uprzednio kontakty z uczniem o określonym imieniu lub nazwisku przejawiającym brak zdyscyplinowania i lekceważący stosunek do nauki, może podobnie oceniać innego ucznia o tym samym imieniu lub nazwisku, nie posiadającego tych właściwości.

Uniknięciu powyższych błędów sprzyja systematyczne prowadzenie obserwacji zachowania się osoby mającej być przedmiotem szacowania. Zastosowanie skal ocen powinno być końcowym etapem procesu poznania psychologicznego opartego na obserwacjach zachowania się w różnych sytuacjach życiowych, gdyż bez nich nawet najlepiej skonstruowane skale są bezużyteczne. Z tych względów skale ocen mogą być skutecznie wykorzystane dopiero w końcowym etapie procesu poznania dziecka umożliwiając uporządkowanie i liczbowe ujęcie wiedzy psychologicznej o nim. Należy natomiast przestrzec przed posługiwaniem się skalami ocen bez uprzednich systematycznych obserwacji zachowania się, gdyż dokonane oceny, stwarzając pozory ścisłego pomiaru, mogą dawać wtedy niedokładny, a nawet wręcz fałszywy obraz zachowania się szacowanej jednostki.

10. Obserwacje zachowania się a diagnostyka osobowości

Zadania obserwacji psychologicznej mogą ograniczać się do stwierdzenia wystąpienia określonych faktów w zachowaniu się. Celem jej może być również diagnozowanie osobowości. Jak zaznacza J. B. Watson, „ażeby zbadać osobowość jakiejś jednostki, czyli przekonać się, do czego ona się nadaje, a do czego nie, co jej służy, a co szkodzi — trzeba ją obserwować w trakcie wykonywania wielu rozmaitych prac codziennych. 1 to nie jedynie przelotnie, lecz tydzień za tygodniem, a nawet przez lata”.¹

Diagnozowanie osobowości jest dokonywane przy poznawaniu psychiki dzieci i młodzieży. Na podstawie obserwacji stwierdzamy wtedy, że dany uczeń posiada uzdolnienia matematyczne, przejawia zainteresowania sportem lub inną dziedziną, jest agresywny lub bierny społecznie, wykazuje punktualność, obowiązkowość, staranność lub inne właściwości psychiczne.

Zastosowanie metody obserwacji psychologicznej przy diagnozowaniu osobowości wymaga oparcia się na jej określonej koncepcji. Osobowość bywa traktowana jako zbiór cech tworzących określoną strukturę, wzajemnie powiązanych, uzależnionych od wpływu środowiska społecznego oraz czynników fizjologicznych tkwiących w organizmie. Cechę osobowości można uważać za zbiorcze określenie szeregu powtarzających się zachowań lub czynności. Mianem aktywnego określimy wtedy ucznia, który często spontanicznie zgłasza się na lekcji do odpowiedzi; uzdolnienia matematyczne przejawia uczeń sprawnie rozwiązujący trudne zadania matematyczne; agresywne jest dziecko, u którego występują liczne zachowania przyjmujące formę kłótni, bójek i konfliktów z kolegami.

Z powyższym sposobem traktowania osobowości spotykamy się u różnych autorów posługujących się pojęciem: cecha osobowości. W ujęciu Urie Bronfenbrennera i H. N. Ricciutiego „cecha osobowości zakłada na ogół tendencję do zachowania się określonej osoby tak a nie inaczej w danych warunkach”.^{2 3} Zadaniem B. Zawadzkiego „cecha jest stosunkowo stałą psychologiczną właściwością (lub atrybutem) 'człowieka; jest to jakość, ze względu na którą dana jednostka różni się od jakiejś grupy ludzi, jest podobna do jakiejś innej grupy ludzi”.² Według tego autora „każda cecha jest powtarzającym się postępowaniem osobnika. Mówiąc bardziej dokładnie: dana cecha jest jej zachowaniem należącym do pewnej kategorii, powtarzającym się w pewnego rodzaju sytuacjach”.⁴

Poznanie tak rozumianych cech osobowości, pozwala przewidywać, jak dany osobnik zachowa się w przyszłości w określonych sytuacjach życiowych. Jeśli na skutek systematycznych obserwacji stwierdzimy, że jest on bardzo punktualny, to z dużym prawdopodobieństwem możemy przewidywać, że również w przyszłości nie spóźni się do pracy lub na określone zajęcia. Jeśli wiemy, że dana jednostka wszczyna liczne konflikty z otoczeniem, możemy przypuszczać, że także po zmianie środowiska będzie wywoływać konflikty. Prawdopodobieństwo trafnego przewidywania przyszłego zachowania się jest tym większe, im liczniejsze i dokładniejsze były przeprowadzane uprzednio obserwacje, stanowiące źródło określenia odpowiednich cech osobowości.

Przyjmując powyższy sposób rozumienia osobowości, posługując się metodą obserwacji, na podstawie faktów zaobserwowanych w zachowaniu się dokonujemy diagnozy określonych cech. Analizując proces przechodzenia od obserwacji'zachowania się do wnioskowania odnośnie do cech

109

1

J. B. Watson: Behaviorism. New York 1924, Norton. Cyt. W. Szewczuk: Psychologia. Zarys podręcznikowy. T. II. Wyd. 2 zmień., jw, s. 247.

2

   U. Bronfenbrcmier, H. N. Ricciuti: Ocena cech osobowości u dzieci. W: Podręcznik metod badania rozwoju dziecka. Pod red. P. H. Mussena. T. II. Przekład zbiorowy z jęz. ang. pod red. naukową I. Kurcz, jw., s. 219.

3

   B. Zawadzki: Wstęp do teorii osobowości, jw., s. 46.

4

   Tamże.