img073

62    Rozdział III. Źródła prawa

III. Upadek jurysprudencji i kultur}⁷ prawnej

75 W okresie prawa poklasycznego zasadniczej zmianie uległa juryspruden-cja. Juryści tego okresu pracowali głównie w kancelarii cesarskiej. Pozostając w cieniu cesarza byli prawie zawsze anonimowi (z imienia znani są tylko Arcadius Charisiiis i Hermogenianus, prawdopodobnie twórca kodeksu her-mogeniańskiego). Przytłoczeni wielkimi osiągnięciami jurystów klasycznych nie tworzyli oni żadnych samodzielnych dzieł, a jedynie przetwarzali i dostosowywali do zmieniających się warunków prace swych poprzedników. Ich opracowania polegały głównie na upraszczaniu tekstów i wyjaśnianiu trudniejszych zagadnień. W ten sposób powstały Pauli Sententiae - zbiór zwięzłych zasad prawnych spisany być może jeszcze w ostatnich latach III wieku n.e. przez anonimowego prawnika i jedynie opatrzony imieniem wielkiego jurysty żyjącego wcześniej. Podobny charakter miały też przypisywane Ul-pianowi Ti tul i ex corpore Ulpiani - elementarne opracowanie podręcznikowe z początków IV wieku n.e.

6 Przeróbki i uproszczenia były tym bardziej przydatne, iż w okresie tym nastąpił upadek kultury prawnej. Kryzys ekonomiczny imperium i nawrót do gospodarki naturalnej spowodował, że wyszukane konstrukcje prawne wypracowane przez jurystów klasycznych stały się wręcz niezrozumiałe. Także cesarze rzymscy, częstokroć pochodzący z prowincji, nie znali dobrze i nie' rozumieli rozwiązań prawa klasycznego. W ich konstytucjach zaznacza się coraz silniejszy wpływ tradycji hellenistycznych i orientalnych. W praktyce stosowano prawo lokalne. Posługiwano się uproszczonymi pojęciami, zrozumiałymi dla miejscowej ludności. Zatarły się różnice między takimi pojęciami, jak np. posiadanie, własność, prawa na rzeczy cudzej. Dlatego też mówi się, iż w okresie prawa poklasycznego nastąpiła wulgaryzacja prawa. Samo słowo vulgaris, czyli ludowe, pospolite, powszechne nie miało jednak pejoratywnego, jak obecnie, znaczenia, a tzw. w dzisiejszej nauce „prawo wulgarne”. Choć nie tak finezyjne jak prawo klasyczne, wypracowało szereg rozwiązań prawnych przyjętych przez późniejsze ustawodawstwa, aż po dzień dzisiejszy, np. przeniesienie własności poprzez kupno-sprzedaż, kształtowanie się zasady swobody umów, zwiększenie roli formy pisemnej.

Wulgaryzacja prawa była zjawiskiem bardziej powszechnym w Cesarstwie Zachodnim. W Cesarstwie Wschodnim jej rozwój ograniczały prawa lokalne i wyższy poziom kultury prawnej. Tendencje klasycystyczne rozwijały się tam głównie pod wpływem szkół prawniczych działających w Bejrucie i Konstantynopolu. Program nauczania tych szkół był oparty na starym prawie - ius (które studiowano przez cztery lata), dzięki czemu klasyczna kultura prawna przetrwała tam aż po czasy cesarza Justyniana.

Nb. 75-76

§ 12. Źródła prawa w okresie poklasycznym    63

IV. Przedj ustv niańskie próby kodyfikacji leg es i ius

Oprócz zbiorów konstytucji cesarskich (kodeksów) w okresie poklasycz- 77 nym podejmowano też próby sporządzenia zbiorów zawierających jednocześnie stare ius i nowe Ieges. Zbiorami takimi były:

a)    tzw. Fragmenta Yaticana z końca IV wieku n.e., zawierające wyjątki z pism Papiniana, Ulpiana i Paulusa oraz konstytucje cesarskie (głównie Dioklecjana);

b)    tzw. Collalio legum Mosaicarum et Romanarum - zbiór sporządzony w końcu IV lub początkach V wieku n.e., będący porównawczym zestawieniem przepisów prawa Mojżeszowego i rzymskich zasad prawnych wybranych z konstytucji znajdujących się w kodeksach gregoriańskim i hermogeniańskim oraz w dziełach Gaiusa, Papiniana, Paulusa, Ulpiana i Modestyna;

c)    tzw. Leges Saeculares, czyli Księga syryjsko-rzymska, sporządzona w V wieku n.e. na Wschodzie, zawierająca fragmenty ius i leges\

d)    tzw. Consuliatio veteris cuiusdam iurisconsulti - powstały w V lub początkach VI wieku zbiór opinii prawnych oparty na Pauli Sententiae i wybranych konstytucjach z kodeksów gregoriańskiego, hermogeniańskie-go i teodozjańskiego;

e)    tzw. Scholia Sinaitica - fragment komentarza zawierający krótkie objaśnienia do dzieła Ulpiana Libii ad Sabimim.

Po upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego (476 rok n.e.) germańscy władcy 78 wydawali urzędowe zbiory praw dla ludności rzymskiej zamieszkałej na podbitych terenach. Były to:

a)    Lex Romana Yisigothorum lub Breviarium Alarici, zbiór wydań}' na polecenie Alaryka 11, króla Wizygotów, w 506 roku. Zawierał on wyciągi z Kodeksu teodozjańskiego i Nowel postteodozjańskich oraz skrót Instytucji Gaiusa, wybór fragmentów Sentencji Paulusa, Responsów Papiniana, a także wyjątki z konstytucji umieszczonych w kodeksach gregoriańskim i hermogeniańskim;

b)    Edictum Theodorici, przeznaczony tak dla Rzymian, jak i dla Germanów, zbiór ogłoszony przez Teodoryka Wielkiego, króla Ostrogotów, w końcu V lub w początkach VI wieku n.e. obejmujący fragmenty konstytucji (z kodeksów gregoriańskiego, hermogeniańskiego i teodozjańskiego), Sentencji Paulusa i innych pism prawników;

c)    Lex Romana Burgundionum, zbiór sporządzony przez króla Burgundów Gundobada w końcu V wieku n.e., zawierający fragmenty konstytucji oraz wyjątki z Sentencji Paulusa i Instytucji Gaiusa.

Nb. 77-78

Rozdział III. Źródła prawa

§13. Źródła prawa justyniańskiego

65

§ 13. Źródła prawa justyniańskiego

Źródło: Instytucje Justyniana. Z języka łacińskiego przełożył i przedmową opatrzył C. Kunderewicz, Warszawa 1986.

Literatura: W. Kuryłowicz, Historia, s. 62-79; tenże, Nowe problemy prawa justyniańskiego, Folia Societatis Scientiaruro Lublinensis 25/1983, Hum. 2, s. 67-71; W. Litewski, Historia, s. 145-157.

79    Po objęciu rządów w 527 r. n.e. Justynian I pragnął odbudować dawną świetność państwa rzymskiego poprzez zjednoczenie cesarstwa zachodniego i wschodniego oraz uporządkowanie prawa.

Już w roku 528 n.e. powołał on komisję, która zebrała konstytucje cesarskie w zbiorze określanym później j^r-cadexrv^tus. Jednak po opracowaniu następnych części kodyfikacji Okazało się, że zachodzą między nimi sprzeczności, co spowodowało konieczność opracowania nowego kodeksu. Tekst co-dex vetus nie dochował się do naszych czasów.

W roku 530 n.e. Justynian powołał nową komisję złożoną z praktyków i profesorów, na czele której stanął Trybonian pełniący funkcję ministra sprawiedliwości (ąuaestor sacri palalii). Komisja ta miała uporządkować stare ius. Mimo że prace jej były zaplanowane na 10 lat, kodyfikatorzy (zwani też kompilatorami, czyli zbierającymi i porządkującymi prawo) wywiązali się ze swego zadania bardzo szybko. Już w roku 533 n.e. przedstawiono cesarzowi dzieło zwane Digesfami lub Pandektami. Inne komisje, również pod przewodnictwem Tryboniana, przygotowały Instytucje (533 r. n.e.) oraz nową wersję Kodeksu, tzw. Codex repetitae praelectionis (534 r. n.e.). Każdą z tych części kodyfikacji ogłosił Justynian, wydając wprowadzającą konstytucję.

80    Najtrudniejszym zadaniem było ułożenie dzieła, które sam Justynian postanowił nazwać Digesta vel Pandectae (Const. Deo auctore 12), będącego i wyborem pism prawników. Opracowanie ogromnego materiału, jaki stanowi- i; ły prace jurystów (ponad 2000 ksiąg; więcej niż 3 miliony wiersz}⁷), wymagało nie tylko długiego czasu, ale i odpowiedniej organizacji. Dlatego też istnieją różne hipotezy starające się wyjaśnić, w jaki sposób komisja wywiązała się ze swego zadania zaledwie w ciągu 3 lat. Powszechnie przyjęta hipoteza, sformułowana przez niemieckiego uczonego F. Bluhmego głosi, iż cały materiał podzielono na masy: tzw. masę sabiniańską, którą stanowiły libri ad Sabinum (por. Nb. 68), czyli komentarze do prawa cywilnego; masę edyktal-ną, zawierającą komentarze do edyktów, oraz masę papiniańską którą stanowiły dzieła Papiniana i prace związane z jego twórczością. Pozostałe księgi tworzyły dodatek, czyli appendix. Poszczególnymi masami zajęły się podkomisje, co pozwoliło usprawnić pracę. Inna hipoteza głosi, iż już wcześniej

Nb. 79-80

istniał jakiś zbiór starego ius, na którym oparli się kompilatorzy (tzw. pre-digesta).

Wybrany materiał pochodzący z prac 38 prawników (3 z okresu przedkla-sycznego - Aelius Gallus, Q. Mucius Scaevola pontifex, Alfenus Varus - 33 z okresu klasycznego i 2 okresu poklasycznego - Hermogenianus i Arcadius Charisius) komisja podzieliła na 50 ksiąg; te zaś (z wyjątkiem ksiąg 30-32) tematycznie na tytuły. W tytule umieszczono fragmenty dzieł jurystów. Przy każdym fragmencie zaznaczono w inskrypcji od jakiego jurysty i z jakiego dzieła on pochodzi. Dłuższe fragmenty podzielono w średniowieczu na paragrafy, pierwsze zdanie fragmentu oznaczono literami pr. = principium, czyli początek.

Obecnie cytując Digesta należy po literze D. podać cyfrę oznaczającą numer księgi, następnie tytułu oraz fragmentu i paragrafu (lub skrót pr.), np.

D. 12, 1, 3; D. 13, 6, 17 pr,

Prawie całe Digesta zawierają materiał dotyczący prawa prywatnego, jedynie księgi 47 i 48 (libri terńbiles) poświęcone są prawu karnemu.

Digesta zostały wprowadzone konstytucją (z 16 X11 533 r. n.e.), zwaną od pierwszych słów Tanta/Dedoken, i stały się obowiązującym prawem (od 30 XII 533 r. n.e.).

Justynian pragnął stworzyć dzieło będące pewnym, nie podlegającym dyskusji źródłem prawa, dlatego też zabronił pisania komentarzy i porównywania go ze źródłami, z których zostało ułożone (prawdopodobnie w tym celu kazał spalić starą literaturę), oraz dokonywania skrótów {Const. Deo auctore 12-13). Wszelkie zakazane prace miały być zniszczone, a ich autorzy ukarani karami przewidzianymi dla fałszerzy {Const. Tania 21-22). W praktyce jednak zakazu tego nie przestrzegano nawet za życia Justyniana.

Do naszych czasów dochowało się kilka rękopisów Digestów, najstarszy z nich, z VI wieku, znajduje się obecnie we Florencji (tzw. Florentina).

Następna część kodyfikacji - Instytucje (Institutiones) - są podręczni- 81 kiem do nauki prawa wzorowanym głównie na Instytucjach Gaiusa. Podręcznik ten, opracowany przez Tryboniana i profesorów prawa (Theophilusa z Konstantynopola i Dorotheusa z Berytu), został wprowadzony konstytucją Imperatoriam maiestatem 21 XI 533 r. n.e. i stał się (od 30 X11 533 r. n.e.) również obowiązującym prawem (czym różni się od dzisiejszych podręczników). W odróżnieniu od Instytucji Gaiusa w Instytucjach justyniańskich księgi zostały przez kompilatorów podzielone tematycznie na tytuły, a tytuły (w średniowieczu) na paragrafy. Cytując obecnie Instytucje justyniańskie po literze I. podaje się numer księgi, tytułu i paragrafu (lub skrót pr.), np.

I. 3, 16, 2 lub I. 3, 24 pr.

Nb. 8ł