img070

50

Rozdział III. Źródła prawa

§ 10. Źródła prawa w okresie przedklasycznym I. Edykty urzędników

58

związany był w tym okresie głównie z interpretacją (wykładnią) usta f XII tablic.

Początkowo interpretacją tekstu ustawy XII tablic zajmowali się pontj ji W okresie prawa przedklasycznego źródłami prawa były nadal zwyczaj kowie (kapłani). Kolegium pontyfików, na którego czele stał pontifex ma oraz leges (i zrównane z nimi plebiscyty) uchwalane na zgromadzeniach lu~ mus, sprawowało nadzór nad prawem sakralnym. Pontyfikowie zajmowali! Nowych. Ponieważ jednak zgromadzenia te rzadko zajmowały się prawem nie tylko ceremoniami religijnymi, lecz także układali kalendarz, wskazyw -prywatnym, a rozwój stosunków społeczno-gospodarczych, zwłaszcza rozwój dni, w których można było dokonywać czynności prawnych {dies fasti), o; obrotu z peregrynami, wymagał coraz to nowych, doskonalszych uregulowań te, w których nie wolno było dokonywać takich czynności {dies nefasti).?Qti \9™™yc\\, konieczna stała się ingerencja nowego podmiotu, który mógłby fikowie znający formuły legis actiones (por. Nb. 367). którymi posługiwa szybko regulować te wynikające z potrzeby chwili sytuacje. Rozwiązywaniem się przy prowadzeniu spraw spornych, potrafili dopasować odpowiedniąurf tych nowych problemów związanych z rozwojem państwa i jego ekspansją, do konkretnego przypadku. Na skutek znajomości tych decydujących pi.wzrostem produkcji, handlu i rzemiosła zajęli się urzędnicy (magistratus) dzia-prowadzeniu sprawy czynników sami pontyfikowie określali swą wiedzę jal .łający w ramach przysługującego im imperium. Główną rolę w tworzeniu pra-wtajemniczenie w sprawy nie tylko boskie, ale i ludzkie.    ^:wa prywatnego poprzez wydawanie edyktów (edicta) odegrali urzędnicy spra-

Interpretując przepisy ustawy XII tablic pontyfikowie starali się ro wujący jurysdykcję, to jest pretorzy (praetor urbonus, praetor peregrinus), ciągnąć moc obowiązującą tych norm na nowe sytuacje, nie objęte przez ust później również namiestnicy prowincji oraz edylowie kurulni (aediles curu-węj Dzięki takiej rozszerzającej wykładni wykształcono, w oparciu o zwięi f^es) sprawujący jurysdykcję na targowiskach. Jak podaje Gaius: „Edykty są to przepisy ustawy, szereg nowych instytucji prawnych, wzbogacając w ten sp /nakazy tych, którzy mają ius edicendi. Prawo zaś wydawania edyktów mają sób ius civile. W drodze interpretacji ustawy XII tablic powstały: adopl ^urzędnicy narodu rzymskiego. Jednakże najpełniejsze prawo jest w edyktach (por. Nb. 133), emancipatio (por. Nb. 139), testamentum per aes et libn :.dwóch pretorów: miejskiego i dla peregrynów, których jurysdykcję w prowin-(por. Nb. 234).    lejach mają ich namiestnicy. Podobnie w edyktach edylów kumlnych, których

Wiedza prawnicza, którą posługiwali się pontyfikowie, miała charakter! jurysdykcję w prowincjach narodu rzymskiego mają kwestorzy...” (G. 1, 6: jemny. Tylko członkowie kolegium mieli dostęp do archiwum, w którym pn i Edicta sunt praecepta eorum, qui ius edicendi hahent. Ius autem edicendi chowywano libripontificum zawierające między innymi formuły, dawniejs habent magistratus populi Romani; sed amplissimum ius est in edictis duo-wyroki sądowe mające znaczenie w praktyce. Stopniowo jednak wpływ kol Irum praetorum, urbani et peregrini, ąuorum in provinciis iurisdiciionem prae-gium pontyfików stawał się coraz mniejszy. Związane to było z ogłoszenie Ihides earum habent; iłem in edictis aedilium curulinm, ąuorum iuris di ctionem około 304 roku p.n.e. przez Cn. Flaviusa kalendarza sądowego i zbioru len ™ provinciis populi Romani ąuaestores habent...). Urzędnicy ci obejmując actiones, zwanego później ius Flavianum. Około 250 roku p.n.e. Tiberius C urząd ogłaszali na białej tablicy {album) program działalności na okres swej rocz-runcanius, pierwszy plebejski pontifex maximus, zaczął publicznie objaśni f^nei kadencji {edicium perpetuum). Zapowiadali, jak będą korzy stać z powierzo-obowiązujące prawo. Następowała powolna sekularyzacja jurysprudencji, fun l^neJ władzy. Pretor wydając swój edykt nie był związany postanowieniami cję interpretatorów prawa, w tym i ustawy XII tablic, przejęły osoby świeci^: zawartymi w edyktach poprzedników. W praktyce wykształciła się jednak zasa-- iuris consulti.    | da, że przejmował on z edyktu poprzednika te przepisy, które się sprawdziły,

i: uzupełniał jedynie, w miarę potrzeby, treść edyktu przez dodanie nowych roz-|wiązań. Te nowe rozwiązania otrzymywały z biegiem czasu nazwę od imienia |Urzędnika, który pierwszy je wprowadził, np. actio Publiciana (por. Nb. 202), interdictnm Sahianum (por. Nb. 209). Największą rolę w tym zakresie ode-| grali praetor urbonus (powołany po raz pierwszy w 367 roku p.n.e.) i praetor 1    U ^£!"1?*\^Rzy™^kpowadzenia wyborcze od Sulli do Cezara, Wperegrims (powołany po raz pierwszy w 242 roku p.n.e.), którzy wprowadzi-

cze w czasie trybunatu Publiusza Klodiusza, Acta uwr. 1263 Antiquitas 16/1992, s. 65-f r ^wie,e n0^^ch rozwiązań prawnych, jak np. środki ochrony pozaprocesowej H. Kupiszewski, Prawo rzymskie, s. 176-197.    ’ |(por. Nb. 414-419), nową formę procesu (proces formułkowy - por. Nb. 357).

§ 10. Źródła prawa w okresie przedklasycznyin

Nb. 58

Nb. 59

§11. Źródła prawa w okresie klasycznym    53

Rozdział III. Źródła prawa

, j g₀ edyktu DopiAouiliana (por. Nb. 341). Agere to udzielanie pomocy stronom w toczącym Początkowo pretor nie musiał ściele»!«**«* w asn samowoli urzędiisię procesie, głównie układanie formularzy procesowych. Respondere pole-ro lec CormlwdeMctis (z roku 67 p.n.e.), 7    _zwj_ązani migało na udzielaniu porad prawnych zarówno magistratom oraz sędziom, jak

kówTwprowadziła.zasadę, że pretorzy w swej z    ■    jj osobom prywatnym. Ten ostatni rodzaj działalności jurystów nabrał później

mami umieszczonymi w edykcie.    __netniało trojaką funkcję. Jjszczególnego znaczenia dla rozwoju prawa.

W odniesieniu do ius cmle prawo preto p    . _K :_ntroi Za twórcę jurysprudencji jako nauki uw

52

60 W odniesieniu

określił to Papinian (D. 1.

_Xenmt adiuvandi vel supplendi vel corngend, ,uns

litatem publicam), mogło ono:

_r d nraetores introi Za twórcę jurysprudencji jako nauki uważany jest Sextus_Aeiius._Catus, 1, 7,1: Iuspraelouum    _graliapropter #utor Tripertita, dzieła będącego, jak określił je Pomponius (D. 1, 2, 2, 38),

kolebką nauki prawa (cunabula iuris). Dzieło to, napisane około 200 roku

,n.e., składało się z trzech części: zawierało tekst ustawy XII tablic, interpre-

litatem puuuwmh ---- .    , _0E)asa    ------ —....    r-

1 ■,    (adiitvare) realizację przepisów ius civile, np. pr s Vj_ę poszczególnych jej przepisów i wreszcie formuły odpowiednich legis

1) wspomagać r    '    _praw0 cywilne heres extraneus (por. Nb. ż* ,_{fonef (por} Nb 267)

w ja i sposo _ spowiadał udzielenie skargi ze stosunku prawnf ^ jj _{p n £} ^ Manlius Manilius (autor zbioru formularzy do umo-

y kupna-sprzedaży), Marcus lunius Brutus (autor de iure owili libri tres pracy

us Liv..e, t-------    ,/daktycznej w formie dialogu z synem) i Pubłius Mucius Scaevola, którzy,

cmle tej ochrony nie miały, gdyż powsta y w 't^    t₀ Pomponius, dali podstawy prawu cywilnemu (D. 1, 2, 2, 39:

.    - i. __A r. clrorcrt nrzef    ¹    " ¹

może objąć spadek; za] uznanego przez ius civile\

₂₎ « ^UdZiCla! °^Chr°^ny "

^St,<ku rozwijającego się obrotu; udzielał skargi zbliżonej do skargi ptzef Publius Mucius et Brutus et Manitius, qui fundaverunt ius civile). dzianej w ius cmle, gdy z punktu widzenia prawa cywi nego ra ^ p₀₍j wpływem filozofii i retoryki greckiej rzymscy prawnicy I wieku p.n.e. jakiegoś istotnego elementu (np. actio Publiciana - por. •    > ^aftaczęli podejmować pierwsze próby systematyzacji prawa (por. Nb. 9, 26).

itlilis - por Nb. 394);    . _n ^Po<* koniec okresu przedklasycznego żyli i tworzyli dwaj najwybitniejsi

3) poprawiać (corrigere) niesłuszne wg pretora normy ius cm _uJ'|awmcy okresu republiki: Quintus Mucius Scaeyola, autor dzieła Ius civile głosił w swym edykcie nowy porządek dziedziczenia (por. N .    ),u zi jg księgach) zawierającego prawdopodóbnie-pierwsże systematyczne uję-

......”'S civile aktom zawartym po całego prawa prywatnego, twórca tzw. cautio Muciana (por. Nb. 240), —-

exceptio przeciw ważnym w świetle ius t wem podstępu (dolus) i groźby (metus - por. no. no, o i-    fjwius Sulpiciui Rufus, autor pierwszego komentarza do edyktu, którym

edykty urzędników stanowiło nowszą, w poróv|początkował opracowywanie ius honorarium, oraz twórca licznych respón-

Prawo tworzone przez niu z ius

. . , . j dostosowaną do zmieniających się j. Sławnym uczniem Q. Muciusa Sceavoli był Aąuilius Gallus, twórca actio runkóy^ społecznych ^gospodarczych warstwę prawa rzymskiego (ius Mi/(por. Nb. 323) i stipulatio Aquiliana (por. Nb. 341). rarium - por. Nb. 15).

II. Wpływ jurystów na rozwój i doskonalenie prawa

.    , Źródło: Gaius, Instytucje. Z języka łacińskiego przełożył i wstępem opatrzył C. Kun-

61 Ponieważ jednak pretorzy (tak jak i inni urzędnicy) me zawsze y    oprać. J. Rezler, Warszawa 1982.

'Ir ' dlatego W swej działalności, zwłaszcza przy układaniu e y U, 9 _Litenllura. _A Kacprzak, ‘Pithana’ Labeona. Pierwszy zbiór reguł prawa rzymskiego mkami, 8    skazńwkach osób biegłych w prawie. Chociaż pog^₀ metodologiczne inspiracje, [w:] Łacińskie paremie w europejskiej kulturze prawnej

raii się na radach i w    _t okresie mocy prawnej, to jednak (Lecznictwie sądów polskich. Warszawa 2001, s. 45-70; J. Kodrębski, Sabirrianie i Pro-

iurystów rzymskich nie miały \ y    . rlncknnalenia nrawa. ^Ian'^e- Szkoły prawa w Rzymie wczesnego cesarstw^ Łódź 1974; tenże, August a prawnicy

czyniły się one w znacznym stopniu do rozwoju    7«im<P^SC7’ ZN ŃU Nauki Hum.-Społ., ,Seria 1 Z 69/1970, s. 53-64; tenże, Gaius i Pompo-

' V oąą/nirv nkresu republiki, nazwani przez późniejszychyeteres, J ₅ j_{ako nauczyc}j_ei_{e prawa} rzymskiego, ZN UŁ, Nauki Hum.-Społ., Seria I Z 108/1976, • j • t i    nroWtvr7ną która jak to określił.Cycero {De5—28; K. Kolańczyk, O pochodzeniu i stanowisku społecznym prawników rzymskich,

li się głównie działalnos tąp >    . respondere. C(ivere to ukła^ 7/1955, z. 1, s. 227-284; H. Kupiszewski, Wpływ rzymskiego prawa prowincjonal-

tore 1, 212). polegała na cavere, agei ei p _r ^ ₂40), stipi^ Egipcie ^na prawo rzymskie powszechne, ZN UWr, Seria A, Nauki Spot. 34, Prawo

§ 11. Źródła prawa w okresie klasycznym

Nb. 60-61