img071

54    Rozdział III. Źródła prawa

Aulusa Geiliusa w Atenach, [w:] Profesorowi Janowi Kodrębskiemu in memoriam, { 2000, s. 465-474.

§ 11. Źródła prawa w okresie klasycznym    55

nawet głosowania. Na przełomie II i III wieku n.e. i ta forma tworzenia prawa i zanikła. .

62

I. Zaprzestanie uchwalania ieges '

Nowa forma państwa - pryncypat, która powstała za panowania cesan | Augusta, wpłynęła zasadniczo na sposób tworzenia prawa. August, nawiąż

Ili. Uporządkowanie edyktów

W początkach pryncypatu działali dalej republikańscy urzędnicy, zachowując swe dotychczasowe kompetencje. Pretorzy i edylowie kurulni (oraz

63

jąc do starych republikańskich instytucji ustrojowych, w pierwszych lataj namiestnicy prowincji) -wydawał i nadal swe edykty, choć nowe rozwiązania pryncypatu utrzymał też republikańskie formy stanowienia prawa. Ich zmiai oprawne były przez nich wprowadzane coraz rzadziej. To zapewne, jak i nie-następowała. stopniowo, w miarę umacniania się władzy cesarskiej. Nap [chęć cesarzy, by w rękach urzędników pozostawała działalność prawotwór-czątku okresu klasycznego - zwłaszcza za panowania pierw-szego princepifoza, doprowadziło do położenia kresu prawotwórczej działalności magistra-zbierały się jeszcze (choć w wynaturzonej formie) zgromadzenia ludów [tury. Na polecenie cesarza Hadriana, najwybitniejszy jurysta owych czasów które uchwalały ustawy. Całkowity zanik działalności zgromadzeń, a vą |SaIvius Iulianus uporządkował około 130 roku n.e. teksty edyktów pretora i wydawania leges następuje dopiero pod koniec I wieku n.e.    [[miejskiego i edyla kurulnego, prawdopodobne także pretora dla peregrynów

oraz namiestnika prowincji. Tak ustalony, jednolity tekst edyktu został za-:twierdzony przez senat w formie senatus consultum, a wszelkie ewentualne jego zmiany w przyszłości należały..wyłącznie do. kompetencji cesarza. Od tego momentu pretor z twórcy i wykonawcy prawa przekształcił się tylko Początkowo, rolę zgromadzeń w zakresie ustawodawczym przejął sec jwjego wykonawcę. Ujednolicony tekst edyktu zaczęto nazywać, na wzór edyk-

' ¹ ^ ™ ...... ^ciało znane już w okresie archaicznym, będące org itu wydawanego corocznie, edictumperpciuum lub edictum Iulicmum czy edic-

1 ......ui.i,.    A t~ r.._t    1.    5ahianum, a nawet edictum Hadriamtm.

Tekst edyktu, na podstawie licznych cytatów pochodzących z komentarzy

II. Senatus consulta

(D. 1, 1, 2, 9). Senat nem doradczym króla - w okresie republiki pełnił doniosłe funkcje w żaki sie prawa publicznego. Początkowo wpływał też pośrednio na usta woda'

stwo zgromadzeń ludowych poprzez udzielanie auctoritas patrum, czyli jurystów zachowanych w Digestach, został zrekonstruowany ostatecznie przez twierdzanie ustaw (i plebiscytów). Od lex Publilia Philonis z roku 339 p.n niemieckiego romanistę Otto Lenela w dziele pt. Das Edictum perpetuum

senat udzielił z góry auctoritas wszystkim przyszłym ustawom. Uchwały p|I wyd. - 1883, III wyd. - 1927). dejmowane przez senat - senatus consulta, będące wskazówkami dla ma; i stratury, nie były w okresie republiki źródłem prawa prywatnego.

Od początku pryncypatu senat, o którego składzie decydował princeps, z§ czął coraz częściej zajmować się zagadnieniami prawa prywatnego, a jego uchu#

uzyskały moc ustawy, choć problem ten był dyskusyjny jeszcze w II wieli. Miejsce dotychczasowych źródeł prawa {leges, edicta) zajęły konstytucje n.e. (G. 1, 4: Senatus consultum est ąuod senatus iubet atque constituit, idM^o^tkutiones)y^dswanQprzez ęęsąrzy.oraz prawotwórcza działalność jurystów. legis vicem optinet, quamvis fuerit ąuaesitum). Senatus consulta były wpralp Od początków pryncypatu cesarze, korzystając z zatrzymanych dla siebie dzie zrównane z ustawami, nigdy jednak nie nazywano ich leges. |łprawnień urzędników republikańskich, wydawali, akty zwane konstytucjami

Początkowo wniosek na posiedzeniu senatu mógł postawić każdy z seif-constitutiones. (G. 1,5: Constitutio principis est ąuod imperator decreto vel torów, a przyjęta uchwała była na ogół opatrywana imieniem wnioskodawco vel epistula constituit). Początkowo konstytucje te, nawiązując do ak-np. sc. Tertullianum, sc. Orjitianum (por. Nb. 250). W miarę umacniania |dw wydawanych przez pretorów, przybierały formę edyktów {edicta). Edyk-władzy princepsa, sam cesarz przedstawiał na posiedzeniu senatu wniosły cesarskie były skierowane do ogółu, dotyczyły przeważnie kwestii admini-(tzw. oratio Principis), któiy oczywiście był jednogłośnie uchwalany. Z biegitp^racyjⁿy^c'¹- Czasem tylko regulowały kwestie prywatnoprawne. Najsłynniej-czasu senat ograniczył się jedynie do wysłuchania oratio, nie przeprowadzaj^²)'¹¹¹ edyktem jest Constitutio Antoniniana (por. Nb. 105).

IV. Konstytucje cesarskie

65

Nb. 62-63

Nb. 64-65

56    Rozdział III. Źródła prawa

Cesarze, poczynając od Augusta, udzielali też pisemnych instrukcji urzędnikom, a zwłaszcza namiestnikom prowincji. Choć bezpośrednimi adresatami tych instrukcji byli urzędnicy cesarscy, wiązały one jednak również podlegających im mieszkańców. Instrukcje te, zwane mandatami {mandata), przybierały rozmiary obszernych ksiąg — libri mandatorum. Zachowała się obszerna instrukcja {gnomon) dla dolnoegipskiego urzędnika finansowego, zwanego idios logos.

Dwa następne rodzaje konstytucji cesarskich, dekrety i reskrypty, wiążą się z rozwojem nowej formy procesu - procesu nadzwyczajnego {cognitio extra ordinem - por. Nb. 402), gdzie cesarz jako najwyższy urzędnik w państwie miał decydujący głos w prowadzonych przed sądem sporach. Dekrety i reskrypty wywarły zasadniczy wpływ na rozwój prawa prywatnego.

Dekrety ("decreta) były to rozstrzygnięcia spraw spornych, czyli wyroki wydane w sprawach, które trafiały przed sąd cesarski w pierwszej instancji lub w drodze apelacji, a w których cesarz występował w roli sędziego. Rozstrzygnięcia te co prawda dotyczyły konkretnych spraw, jednakże na skutek autorytetu cesarza wzorowano się na nich w analogicznych przypadkach.

Reskrypty {rescripta) stanowiły pisemną odpowiedź cesarza na pytanie prawne, jakie w związku z toczącą się sprawą stawiali urzędnicy {epistula) czy też zainteresowane strony {praeces, libellus). Często zdarzało się, że w swym reskrypcie cesarz rozstrzygał wątpliwe kwestie prawne, wprowadzając w ten sposób nowe zasady ogólne. Od III wieku n.e. reskrypty zaczęły wypierać opinie jurystów i na wzór dekretów nabrały ogólnego znaczenia.

Choć czas i zakres obowiązywania poszczególnych rodzajów konstytucji jest dyskusyjny, Rzymianie nie wątpili, iż „zachowują one moc ustawy, skoro sam cesarz otrzymał władzę przez ustawę” (G. 1, 5: ...Nec umąuam dubitatum est, ąuin id legis viceni optineat, cum ipse imperator per legem imperium accipiat).

V. Prawotwórcza działalność prawników

1. Jus respondendi

6 Charakterystycznym dla okresu klasycznego źródłem prawa była prawotwórcza działalność prawników. Wielcy prawnicy działali już w poprzednim okresie (prawa przedklasyczego), udzielając rad i wskazówek urzędnikom oraz osobom prywatnym. Wypowiedzi ich nie miały jednak mocy prawa. Zasadnicza zmiana nastąpiła .dopiero za czasów Augusta, kiedy to cesarz przyznał

wybitnym prawnikom prawo udzielania wiążących opinii (ius respondendi ex auctoritate principis).

Nb W

§11. Źródła prawa w okresie klasycznym

Opinia wydana, w związku z prowadzoną w sądzie sprawą przez prawnika mającego ius respondendi wiązała sędziego, który ograniczał się jedynie do sprawdzenia, czy stan faktyczny przedstawiony juryście przez stronę jest zgodny z rzeczywistością. Początkowo opinia jurysty miała moc wiążącą tylko w tym procesie, w związku z którym została wydana. Autorytet jurystów sprawił jednak, że raz wydane przez nich opinie uwzględniano w analogicznych sprawach. Zaczęto też nadawać znaczenie opiniom wyrażonym nie w związku z konkretną sprawą ale też sformułowanym w pracach napisanych przez prawników (responsa, ąuaestiones). W ten sposób dzieła prawników mających ius respondendi zaczęto stawiać na równi z obowiązującym prawem, czyli zaczęto uważać je za źródła prawa (G. 1,7: Responsa prudentium suni sententiae et opiniones eorum, ąuibuspermissum est iura condere... „Responsa prudentium są to zdania i opinie tych, którym zezwolono stanowić prawa”). Ius respondendi otrzymywali tylko prawnicy osiadli w Rzymie. I choć liczba prawników mających ten przywilej nie była znaczna, zdarzały się przypadki, że strony przynosiły sędziemu przeciwstawne opinie dwóch prawników. Kwestię tę rozstrzygnął cesarz Hadrian. Postanowił on, że „jeśli opinie

prawników są zgodne, to ich rozstrzygnięcie uzyskuje moc ustawy; jeśli jednak są sprzeczne między sobą sędziemu wolno pójść za którym zechce zdaniem” (G. 1, 7: ...Quorum omnium si in unum sententiae concurrunt, id ąuod

ila senthmt, legis vicem optinet; si vero dissentiunt, iudici licet quam velit

sententiam seąui).

Prawnicy wywierali też wpływ pośredni na tworzenie prawa. Ponieważ 67 magistratus (przede wszystkim pretor), a także sędziowie, nie mieli na ogół wykształcenia prawniczego, zwracali się o pomoc i radę do jurystów. Tą drogą wpływali oni zarówno na treść edyktów, jak i na wydawane wyroki. Juryści wchodzili też w skład consilium principis (rady cesarskiej), gdzie przygotowywali projekty reskryptów i dekretów.

To właśnie dzięki twórczości prawników, różnorodności ich prac, finezyjnym, doskonałym rozwiązaniom prawnym przez nich sformułowanym prawo rzymskie w pierwszych wiekach pryncypatu osiągnęło szczytowy moment swego rozwoju; stąd pochodzi nazwa tego okresu - prawo klasyczne.

2. Szkoły prawa i najwybitniejsi juryści

Na początku pryncypatu juryści utworzyli dwie szkoły prawnicze. Zgodnie z przekazem Pomponiusa (D. 1, 2, 2, 47), założycielem jednej był najwybitniejszy prawnik końca republiki i początku pryncypatu, nieprzejednany zwolennik ustroju republikańskiego Marcus Antistius Labeo, propagator nowości w prawie, twórca wielu trafnych definicji. Założycielem drugiej był zwolennik

Nb. 67-68

68