img069

48 Rozdział III. Źródła prawa

W państwie rzymskim lud (zarówno patrycjusze, jak i plebejusze) zbierał się na zgromadzeniach ludowych (comitia curiata, comitia centuriata, comi-tia tributa), na których uchwalał obowiązujące wszystkich obywateli rzymskich (cives) ustawy {leges). „Ustawąjest to, co lud nakazuje i postanawia” (C). 1,3: Lex esfąuodpopulus lubeI alque constituit). Do uchwalenia ustawy (/er) dochodziło w następujący sposób. Z wnioskiem o jej uchwalenie (tzw. dziś inicjatywą ustawodawczą) występował uprawniony do tego urzędnik-wo-gistratus, mający ius ctgemii cum popitlo (konsul, pretor, dyktator). Pytał on zgromadzonych, czy przyjmują przedstawiony przez niego projekt (rogatio). Glosowanie odbywało się najpierw jawnie, w późniejszym okresie tajnie. Przyjęta ustawa wymagała początkowo (do lex Publilia Philonis z 339 roku p.n.e.) zatwierdzenia przez senat {auctoritas pdlrum por. Nb. 63). Bardzo często uchwaloną lex nazywano imieniem wnioskodawcy, np. Iex Hortensia {rogatio stawiał dyktator Q. Hortensius), lex Yaleria Horatia (wniosek stawiali konsu-lowie L. VaJerius i M. Moratius).

Tekst ustaw dotyczących prawa prywatnego w zasadzie składał się z trzech części:

1)    praescripfio, która zawierała imię wnioskodawcy, datę zebrania komiejów, na których poddano projekt pod glosowanie, oraz inne dane dotyczące jej uchwalenia;

2)    rogatio, czyli właściwą treść ustawy;

3)    ,saudio, czyli postanowienia na wypadek naruszenia przepisów ustawy. 7,c względu na sankcję lex mogła być perfecta, minus ąuam perfecta i impcrfecta. Lex perfecta to taka, która przewidywała nieważność czynności dokonanej wbrew przepisom ustawy', np. zakaz darowizn między małżonkami (por. Nb. 128)', lex minus tpiam perfecta - nie przewidywała nieważności czynności dokonanej wbrew ustawie, ale ustanawiała kary za dokonanie takiej czynności, np. związek małżeński zawarty w czasie żałoby był ważny, ale strony podlegały karze infamii; lex impcrfecta - nic przewidywała ani nieważności, ani kary za dokonanie czynności zabronionej przez ustawę, np. Iex Cincia zakazująca nadmiernych darowizn.

Od ustaw' uchwalanych na zgromadzeniach ludowych (leges rogatae) odróżnić trzeba leges datae. Były to akty wydawane przez magistraturę na mocy upoważnienia zgromadzenia ludowego bądź senatu. Według przeważającej opinii taką lex data była ustawa XII tablic.

55 Dwie ustawy, uchwalone w różnym czasie, dotyczące tej samej kwestii mogły się uzupełniać, o ile nic były ze sobą sprzeczne (D. 1, 3, 28: Sed et poste-riores leges adpriores pertinent, nisi contrariae silit). Oznaczano ie wówczas

wspólną nazwą, np. lex Julia el Popia (le.x lulia de marilandis ordinihiis i /e.v Papia Poppea - por. Nb. 129). Natomiast gdy ustawa późniejsza była sprzeczna z uchwaloną wcześniej, przyjmowano, że pierwszeństwo miała ustawa późniejsza (D. 1,4,4: Posteriores leges plus valenl quam <ptae aule eas fiierunt) co zwięźle wyraziła późniejsza paremia: lex posterior derogat priori („ustawa późniejsza uchyla wcześniejszą”).

Od końca republiki juryści rzymscy zastanawiali się, czy w razie uchwalenia nowej ustawy ma ona wyłączną moc obowiązującą (również wsteczną), czy też w stosunku do stanów faktycznych zaistniałych przed jej uchwaleniem należy stosować dotychczasową ustawę (Goli. 17, 7). Generalne rozstrzygnięcie tej kwestii nastąpiło dopiero w konstytucjach cesarskich w następujący sposób: jeśli w nowym prawic nie ma podstaw do przypisywania mu działania wstecz, wówczas stosuje się zasadę wyrażoną w późniejszej senten cji: lex reno non agil („ustawa nic działa wstecz”). Sentencja ta została sformułowana na podstawie konstytucji cesarzy Teodozjusza II i Walcnlyma-na III, która mówi: „Jest pewne, że ustawy i konstytucje odnoszą się tylko do czynności przyszłych, a nie do przeszłych, chyba że wyraźnie zastrzeżono, ze dotyczą czynności zaistniałych w przeszłości” (C. 1, 14, 7: Leges el eanslilu tianes fiut iris certum esl dare formom negoliis. non ad facia praetcrila rero-cari, nisi nominaiim eliam de praelerilo lempore adlnic pendenlibus negoliis cauluin sil).

I 56

Plebejusze zbierali się ponadto na odrębnych zgromadzeniach (zwanycn -concilia plebis). na których podejmowali uchwały plehsu (plcbiseiln) obowiązujące początkowo tylko ich samych. „Plebiscytem jest to, co plcbs nakazuje i postanawia” (G. 1, 3: Plebiscilum esl epiodplebs iubel akpie eansliluil).

Z biegiem czasu, ostatecznie od uchwalenia lc.\ Hortensia (287 rok p.n.e.) plebiscila zostały zrównane z leges i zaczęły obowiązywać wszystkich obywateli (G. 1, 3). Plebiscila po lex Hortensia odegrały podstawową rolę w tworzeniu prawa rzymskiego.

V Interpretacja ustawy XII tablic i początki rzymskiej jurysprmlencji

Ustawy (i plebiscyty) uchwalane na zgromadzeniach ludowych stosun-kowo rzadko zajmowały się prawem prywatnym, choć niekiedy zawierały normy o doniosłym znaczeniu, jak np. lex Acpiilia, która dotyczyła odpowiedzialności za wyrządzenie szkody w cudzym majątku - jeden z. pierwszych plebiscytów zrównanych z leges (por. Nb. 315- 316). Dalszy rozwój prawa