img072

71

58

Rozdział III. Źródła prawa

§ 9. Źródła prawa w okresie archaicznym

70

ZTu    ¹ ?^{,US Ate,US Capi}‘°- ^{NazWy tych szkót} pochodź, jedni

stencv tT'^eJSZyCM^{P    aWiCieM} “ ^{,>r0CUlusa (szkola} Prokuliańska), »

skal amoraT-’ 1 zT^{nUSa binusa}’ ^{nas,ępcy Ca}P^ilona (^sz,io^|a sabiniat ska), autora dzieła Libn tres iuris cmlis, do którego później pisano licz*

^{Różn!ce mi?dzy szkoiami nie d}o*yczy!y k«.

ców-nor³ m^mu7    ^{drUg0rZ?dny (np}' ^kryterium dqjr₇.ałości'chło,

, ^P ‘    ^oznaczenie zapłaty przy kupnie sprzedaży - por Nb 291

ustalenie właściciela rzeczy przetworzonej - por. Nb. 190). Dlatego też nie

ż °bvłv t^Zr ” I^iy ‘° ^{glÓWnie inStytUCje dydakt}yczc- Inni uważają jedni „r *°,^k’^{emnkl w} "^auce P^rawa opnrte na różnych poglądach filozofie* nych Sabmianie mieli się opierać na filozofii stoickiej, a Prokulianie m perypatetyckiej. Wyrażane są też poglądy, iż były to grupy prawników sk! mających się wokoł wybitnych, rywalizujących ze sobą, jurystów.

ważl dX r^e?^raWi,^{e WSZySCy prawnicy byli}    z cesarzem, prze-

7, działali w kancelarii pnneepsa. Powodowało to powolne zanikanie konti owersji między mm,, a co za tym idzie -również, za panowania cesarz. Hadriana, samych szkół. Najwybitniejszymi prawnikami tego wieku byli- U bltus Hwentius Ce.sus, piszący jasno i zwi_?żle, twórca talcich sfcJSoi

tZ ,etZ^S 7 ^e‘ ^ ^(POr' ^Nt■ ^W) °^raZ SCire l£geS non boc «'

. ^m tene,e,sed vm ac potestatem (D. 1, 3, 17: „znać ustawy to nie znaczy trzymać s,ę ich slow, lecz istoty i sensu”) oraz Salvius tulianus - autor ujednoliconego tekstu edyktu pretorskiego, twórca wielu nowych rozwiązań jak np. „ova clausula IuHcmi (por. Nb. 249). W II wieku n.e. żyli też Sextus Potnponius - autor wielu prac, z których najsławniejsze jest dzieło pt Enchi-ridion, w którym zawarł on rys historii prawodawstwa rzymskiego a także Gatus autor słynnego podręcznika do nauki prawa (por. Nb. 7/) Na prze-lonue II1 m wieku żył i tworzył Aemilius Papinianus według wielu JZ omuszy prawnik rzymski, zwany „księciem rzymskich jurystów” który zda-

tów Na m^Cw^Sk ^m'^{al WŚ,}'^Óa ^{prawników tak}‘3 Pozycję, jak Homer wśród poe-

‘ Jorów dzW T ^Pc^ZyPa< t ^tWÓWZ°^ŚĆ IuIiusa Pauluaa i Domitiusa Ulpiana autorow dzieł o charakterze kompilatorskim, z których najchętniej korzystali

kodyfikatorzy justyn,ańscy (prawie 1/2 Digestów to wyjątki z pism tych a

-amrnw lT'^e)^ePi80nem °^{kreSU klasyczneg0} był Herennius Modestil utor wielu dzieł, m.in. De escusationibus, jedynej pracy w prawie klasvcz

nym napisanej w języku greckim.    prawie Ktasycz

stvc^Jznvl^Cirn™^{SU    tworzyli swe} dzieła w formie zbiorów kazui-

ycznych rozstrzygnięć (ąmestiones. disputationes, respoma, epinulae) de-en ornych podręczników do nauczania prawa w szkołach p aw N.U.nones, regulae), komentarzy do poszczególnych ustaw edyS dzieł Nb. 69- 70

dawniejszych prawników, a także opracowań monograficznych poszczególnych kwestii prawnych (de fideicomissis, de manumissionibus); pisali też digesta (digerere - zbierać, łączyć) - dzieła wielkiej objętości, stanowiące systematyczne ujęcie całego prawa, dotyczące zarówno ius civile, jak i ius honorarium.

Dzieła jurystów z okresu klasycznego (poza nielicznymi wyjątkami) nie zachowały się do naszych czasów. Wyrywkowe wiadomości o ich treści czerpiemy głównie z Digestów justyniańskich oraz nielicznych znalezisk papirusowych. Te zachowane fragmenty pozwoliły na częściowe odtworzenie prac jurystów. Dokonał tego romanista niemiecki Otto Leneł w dwutomowym dziele: Palingenesia iuris cmlis, 1889.

3. Instytucje Gaiusa

Dla poznania prawa klasycznego wyjątkowe znaczenie mają Instytucje Gaiusa. Gaius, tajemniczy prawnik z II wieku n.e., napisał wiele dziel, jak np. komentarz do ustawy XII tablic, dzięki któremu można odtworzyć kolejność przepisów tego najstarszego pomnika prawa rzymskiego; komentarze do edyktu pretora miejskiego i namiestnika prowincji. Zasłynął jednak u potomnych jako autor elementarnego podręcznika - Institutiones napisanego ok. 160 roku n.e., składającego się z 4 ksiąg (które w XIX wieku zostały podzielone przez wydawców na paragrafy); Dzieło to zachowało się prawie w całości na palimp-seście (czyli pergaminie zapisanym wielokrotnie - na tekście Instytucji Gaiusa były napisane listy św. Hieronima) weroneńskim odkrytym w 1816 r. przez B. Niebuhra, a także częściowo na papirusach znalezionych w Egipcie w latach 1927 i 1933.

Dzięki temu podręcznikowi można poznać rzymskie instytucje prawne, które zostały usunięte z kodyfikacji justyniańskiej, jak np. proces legisakcyj-ny, manicipatio, in iure cessio, consortium erclo non cito. Dzięki niemu można prześledzić, jakim zmianom uległy instytucje prawne od okresu klasycznego do prawa justyniańskiego. Układ zaś tego podręcznika - podział materiału na prawo dotyczące osób - ius quod adpersonas pertinet (dzisiejsze prawo osobowe i rodzinne) księga T; prawo dotyczące rzeczy - ius quod ad res pertinet (dzisiejsze prawo rzeczowe, spadkowe i zobowiązania) księga II i III; oraz prawo dotyczące powództw - ius quod ad actiones pertinet (dzisiejsze prawo procesowe) księga IV - w decydującej mierze zaważył nie tylko na systematyce Instytucji justyniańskich, ale poprzez te ostatnie na późniejszych dziejach systematyki prawa (por. Nb. 27),

Cytując Instytucje Gaiusa po dużej literze G. podaje się numer księgi i paragrafu, np. G. 1,8.

Nb. 71

§ 12. Źródła prawa w okresie poklasycznym    61

Rozdział III. Źródła prawa

§ 12. Źródła prawa w okresie poklasycznym

Literatura: K. mi. <V. Maciejek    Te^o^na

ustawodawstwa “*^“ⁿ^^eg^_eks. w święcie antycznym. Przegląd Human,-c7ny^r7onm Nr 9-10, s. El;’ W. Litewski. Historia s. 126-145.

I. Pierwsze zbiory⁷ konstytucji cesarskich

Koncentracja władzy w ręku cesarza, zwanego obecnie dominus, a me _vincm doprowadziła do usunięcia reliktów ustroju republtkansktego. C -

;

w ™ Ok S e (na wzór najważniejszego źródła prawa okresów wczesn,ej-ezvrW zaczęto nazywać leges. Początkowo konstytucje były wydawane , w imieniu obu wspólwładców dla całego cesarstwa, które uleg o P⁰^⁰™ m cześć wschodnią i zachodnią ostatecznie w 395 roku n.e. Od 429 r * • • konstYtoJe wydane w jednej połowie cesarstwa uzyskiwały moc obow.ąz^-“!S połowie dopiero po zatwierdzeniu ich przez jej wład^Do końca IV wieku n.e. konstytucje cesarskie byty ptsane w języku łacmsktnL Se we wschodniej części imperium coraz częściej zaczęły ukazywać s,

konstytucje pisane po grecku. Liczba konstytucj, szybko wzrastała, były on

dostępne tylko w Rzymie, Konstantynopolu i niektórych w.ększych mrastach co powodowało, żą nawet urzędnicy, przy rozpatrywamu konkrem^ spra 7 w sadzie mieli kłopoty z odszukaniem właściwych przepisów. Tej sytuacji

konstytucji czyli kodeksy. Słowo „kodeks”, określające dotychczas ksiąz ę

o związanych drewnianych łub skórzanych kartach (w

- biblionu) zaczęło w terminologii prawniczej oznaczać od tej po b o kon _{t t ce}«;_arsVjch Cod&x Gregorianus z 293 roku n.e. zawiera Stvtucii od cesarza Hadriana do 293 toku, a uzupełnia! _Eo C«<le.x flermoge-

wvdane do 312 r. obowiązywały nadal tylko wtedy, g y z

włączone do kodeksu i tylko w wersji w⁷ nim ustalonej. Kodeks teodozjański zawierał konstytucje głównie dotyczące prawa publicznego i dlatego po jego ogłoszeniu w zakresie prawa prywatnego nadal posługiwano sie kodeksem gregoriańskim i hermogeniąńskknr.

"TTodeks dzielił sięna 16 ksiąg, te zaś tematycznie na tytuły zawierające konstytucje ułożone w porządku chronologicznym. Codex Theodosianus opublikowano we wschodniej części cesarstwa z mocą obowiązującą od 1.1.439 r. n.e., w zachodniej części przyjęty został przez Walentyniana III.

Konstytucje wydane w okresie od 438 do 468 roku n.e. nazywane są No-vellae Posttheodosianae. Sporządzono trzy zbiory tych now⁷el, które tradycyjnie dołączane są do Kodeksu teodozjańskiego.

II. Próby uporządkowania ius

Sędziowie-urzędnicy okresu poklasycznego mieli wielkie trudności przy rozstrzyganiu sporów zarówno ze względu na ogromną liczbę konstytucji cesarskich, jak też na trudności powstałe przy korzystaniu z opinii jurystów⁷. W tym bowiem okresie nie przywiązywano wagi do tego, czy wypowiedź

wyszła spod pióra jurysty mającego ius respondendi, czy też nie. Uważano, że wszystkie opinie jurystów klasycznych mają taką samą moc prawną. To dawne praw⁷o, w odróżnieniu od konstytucji cesarskich, zwanych wówczas leges, zaczęto nazywać ius (ius antiquum, ius vetus). Wielokrotnie zdarzało się, że strony przedstawiały sędziemu po kilka sprzecznych opinii prawników

dotyczących tej samej kwestii. Trudnościom tym cesarze starali się kilkakrotnie zaradzić poprzez wydawanie tzw. ustaw o cytowaniu, zawierających wskazówki, jak w takim przypadku ma postąpić sędzia. Najbardziej znaną z kon-

stytucji o cytowaniu jest. konstytucja raweńska Teodozjusza II z 426 roku

n.e. Postanawiała ona, że odtąd moc obowiązującą mają jedynie pisma pie-ciu jurystów klasycznych: paiusa^ Papimańa, Paulusa, Ulpiana i Modestyna.

W przypadku różnic w danej kwestii między tymi jurystami decydowało zdanie większości, przy równej liczbie opinii decydowała opinia Papiniana. Jedynie gdy ten ostatni jurysta nie wypowiadał się, sędzia miał swobodę przyłączenia się do wybranej przez siebie opinii. Konstytucja raweńska na 12 lat przyniosła pewne uporządkowanie ius, ale przy włączeniu jej do Kodeksu: teodozjańskiego dodano klauzulę, na mocy której w sądzie można było powoływać się również na jurystów, których opinie przytaczało pięciu prawników wymienionych w konstytucji raweńskiej, na skutek czego cała reforma została pozbawiona swego pierwotnego sensu.

74