img097 (19)

i własnej wartości oraz zrodzona z rozbieżności między „ja realnym” a „ja idealnym” dążność do doskonalenia się, którą można nazwać potrzebą samorozwoju.

Ze strukturą „ja” wiąże się również potrzeba osiągnięć. Polega ona na dążeniu do osiągania celów o znacznym stopniu trudności, przy czym wartość ma nie cel jako taki, lecz fakt dojścia do niego, oceniany jako sukces. Powstanie te potrzeby jest efektem istnienia w „ja idealnym” specyficznych standardów doskonałości¹³.

Na zakończenie warto zwrócić uwagę na istotną cechę wszystkich omówionych tu potrzeb uruchamianych przez system poznawczy. W odróżnieniu od potrzeb fizjologicznych czy podstawowych potrzeb emocjonalnych nasilenie ich w miarę realizacji nie zmniejsza się, lecz - przeciwnie - wzrasta. Takie potrzeby, jak pokarmowa, afiliacji czy zależności, jeśli są systematycznie zaspokajane, nie odgrywają dominującej roli w wyznaczaniu zachowania; silnie „dają znać” o sobie głównie w sytuacji depry-wacji. Takie natomiast potrzeby, jak: potrzeba osiągnięć, poznawania, rozwoju, w miarę ich zaspokajania zajmują w hierarchii motywów coraz ważniejsze miejsce. Zaspokojenie prowadzi nie do ich redukcji (tak jak się to dzieje na przykład w przypadku głodu), lecz do wzrostu wymagań. Jest tak dlatego, że w toku realizacji tych potrzeb dokonują się progresywne zmiany w odpowiadających im strukturach poznawczych, a w konsekwencji podnosi to potrzeby na nowy, wyższy poziom. Na przykład osiągnięcie trudnego celu skłania do postawienia przed sobą jeszcze trudniejszego, zdobyta wiedza rodzi nowe, bardziej złożone problemy.

Tak więc ukształtowanie się potrzeb związanych z systemem poznawczym oznacza powstanie autonomicznej, wewnętrznej motywacji rozwojowej, co w znacznym stopniu zmniejsza zależność rozwoju od stymulatorów zewnętrznych.

7.3. Podsumowanie

W rozdziale tym przedstawiono rozwój osobowości jako proces postępującej integracji zachowania, która dokonuje się w miarę budowania ob-

¹³ Por. D. Doliński, W. Łukaszewski (2000), Mechanizmy leżące u podstaw motywacji, w: J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki, t. 2, Gdańsk, Gdańskie Wyd. Psychologiczne, s. 441-468.

razu świata i własnej osoby oraz kształtowania się systemu motywacyjnego. Główne zmiany w tym zakresie dadzą się ująć w następujących punktach.

•    W toku rozwoju wiedza dziecka o rzeczywistości staje się coraz bardziej uogólniona, coraz lepiej uporządkowana i coraz bardziej plastyczna (co wiąże się z powstaniem świadomości, że jest ona niepewna, wskutek niedoskonałości ludzkiego poznania, i niepełna, wskutek nieustannej zmienności świata).

•    W skład systemu poznawczego z czasem zaczynają wchodzić nie tylko schematy odzwierciedlające to, co jest, lecz także standardy idealne, określające, jak być powinno.

•    Ważnym elementem systemu poznawczego jest „struktura ja”, stanowiąca o samowiedzy jednostki.

•    Za początek samowiedzy można uznać powstanie poczucia odrębności fizycznej (pod koniec 1. roku życia), a następnie psychicznej (w 3. roku życia). W miarę dalszego rozwoju samowiedza wzbogaca się, obejmując coraz więcej coraz lepiej zintegrowanych samoopisów i samoocen (składających się na „ja realne”), a potem - standardów osobistych (składających się na „ja idealne”).

•    Z wiekiem zmieniają się źródła samowiedzy (następuje ich interioryzacja) oraz poszerzają jej funkcje: zaczyna ona wywierać coraz większy wpływ na działanie i poziom aspiracji jednostki (co określa się jako funkcję instrumentalną), a potem może uruchamiać działania zmierzające do samodoskonalenia się (co jest przejawem funkcji motywacyjnej).

•    Wraz z rozwojem systemu poznawczego następują zmiany w zakresie motywacji zachowań. Z jednej strony wzrasta kontrola poznawcza nad popędowo-emocjonalnymi regulatorami zachowań (np. tolerancja na odroczenie gratyfikacji pierwotnych potrzeb i dostosowanie sposobów ich zaspokajania do wymagań społecznych, koordynowanie różnych dążeń), z drugiej zaś - zaczynają funkcjonować specyficznie ludzkie mechanizmy motywacyjne wyższego rzędu (takie jak motywacja zadaniowa czy potrzeba osiągnięć), które ukierunkowują aktywność jednostki na osiąganie wciąż podwyższanych standardów doskonałości, stając się tym samym stymulatorami rozwoju.

211