img529 (2)

186 Sacrum i profanum

sku, że wszystkie religie monoteistyczne są prawdziwe, podzielał jednak pogląd Arystotelesa, że w wiecznym świecie religie wielokrotnie pojawiają się i giną.

Jeśli chodzi o Żydów w Średniowieczu, dwa nazwiska zasługują na szczególne podkreślenie: Saadia (892-942), który w dziele O wyobrażeniach i poglądach religijnych (ok. 933) przedstawił religię bra-ministyczną, chrześcijańską i muzułmańską, osadzając je wszystkie w ramach pewnej filozofii religii, oraz Majmonides (1135-1204), który uprawiał kompara-tystykę religijną, starannie jednak unikając synkretyz-mu. Próbował on wyjaśnić niedoskonałość pierwszej, żydowskiej religii objawionej teorią o boskim miłosierdziu i postępie humanizmu, tak jak to czynili również Ojcowie Kościoła.

Pojawienie się Mongołów w Azji Mniejszej i ich wrogość wobec Arabów spowodowały, że papieże wysłali tam misjonarzy, którzy mieli zasięgnąć języka na temat religii i obyczajów tego ludu. Innocenty IV wysłał w podróż na Wschód w 1244 roku dwóch dominikanów i dwóch franciszkanów; jeden z nich, Jean du Plan de Carpin, dotarł aż do Karakorum w Azji Środkowej, a po powrocie napisał Historia mongolorum. W 1253 roku Ludwik Święty wysłał do Karakorum Guillaume’a Ruysbroecka, który — jak mówił — toczył tam dysputy z manichejczykami i Saracenami. W 1274 roku Wenecjanin Marco Polo opublikował dzieło, w którym — wśród tysiąca innych cudów Orientu — omawiał także życie Buddy. Na tych nowych źródłach oparli się Vincent de Beau-vais, Roger Bacon i Raimundus Lullus, kiedy w swych pismach opisywali wyobrażenia religijne „bałwochwalców”, Tatarów, Saracenów i Żydów. Ponownie podjęto tezy apologetów wczesnochrześcijańskich, teorię o spontanicznym poznaniu Boga, a także twierdzenie o degeneracji i wpływie demonów, maczających palce w rozpowszechnianiu politeizmu.

Z renesansem przyszło nowe odkrycie i nowa waloryzacja pogaństwa, przede wszystkim neoplato-nizmu — epokę tę szczególnie pociągała jego alegoryczna wykładnia Boga. Marsilio Ficino (1433-1499) wydawał Porfiriusza, Pseudojamblicha i Hermesa Tri-smegistosa, on też był autorem Teologii platońskiej; dla niego ostatni uczniowie Plotyna byli najlepszymi interpretatorami Platona. Humaniści wierzyli w tradycję wspólną wszystkim religiom, żywili też przekonanie, że poznanie tej tradycji wystarczy do zbawienia, że wszystkie religie mają tę samą wartość. W 1520 roku ukazała się pierwsza powszechna historia religii — Omnium gentium mores, leges et ritus pióra członka Zakonu Niemieckiego Jeana Bo-ema, który opisał w swym dziele religie Afryki, Azji i Europy.

Wraz z odkryciami w XV i XVI wieku otworzyły się nowe światy dla poznania istoty religii i człowieka religijnego. Relacje pierwszych odkrywców zebrane w „opisach podróży” odniosły niesamowity sukces u oświeconej publiczności europejskiej. Do tego doszły później listy i sprawozdania autorstwa misjonarzy pracujących na obszarze obu Ameryk i Chin. Porównania religii Nowego Świata i religii antycznych jako pierwszy podjął się misjonarz J.F. Lafitau w swym dziele Moeurs des sauvages americans cotnparees aux moeurs des premiers temps (Paris 1724). Francuski dziejopisarz i geograf C. de Brosses w 1757 roku przedłożył Academie des Inscriptions dzieło zatytułowane Du culte des dieux fetiches on Parallele de Tancienne religion de TEgypte avec la religion actuelle de la Nigritie-, akademia uznała jednak, że tezy wyłożone w tej pracy są zbyt śmiałe, by można ją było opublikować, toteż ukazała się ona jako druk anoni-