img887 (2)

poznać ruchy wiązadeł głosowych i położenie pozostałych elementów krtani. Można także stosować stroboskop. Jest to przyrząd zbudowany z wprowadzanego do krtani lusterka, połączonego z błyskającym punktem świetlnym. Błyski oświetlają kolejne fazy ruchów wiązadeł głosowych, co pozwala dokładniej je obserwować, a także utrwalać w postaci fotografii.

3.    Metoda palatograficzna — zwana przez niektórych fonetyków pala-tograficzno-lingwograficzną (zob. Rocławski 1976: 36—37) służy do badania ruchów języka i jego kontaktu z podniebieniem twardym w procesie artykulacji różnych głosek. Nazwa tej metody wywodzi się od łacińskiego słowa palatum oznaczającego właśnie podniebienie twarde. Istota eksperymentu polega na tym, że na podniebienie twarde, dziąsła i przednie górne zęby badanego wkłada się możliwie cienki i idealnie dopasowany futerał. Jego wewnętrzną (najczęściej pomalowaną na czarno) powierzchnię posypuje się jakąś nieszkodliwą dla zdrowia substancją, np. talkiem, pudrem ryżowym, sproszkowanym węglem drzewnym lub czekoladą. Substancja ta jest zdejmowana w chwili kontaktu języka z podniebieniem twardym, dziąsłami lub zębami górnej szczęki. W miejscach styku artykulatorów pozostaje więc ślad barwą kontrastujący z użytą do eksperymentu substancją. Ślad ten nazywa się palatogramem. Po wyjęciu sztucznego podniebienia z ust badanego palatogram można sfotografować i na tej podstawie porównywać miejsca i rozmiary kontaktu języka z górnymi narządami jamy ustnej w procesie artykulacji różnych głosek. Metoda palatograficzna, choć jest jednym z najdostępniejszych sposobów analizy artykulacyjnej istoty głosek, ma swoje słabe strony. M. Dłuska zauważa, że „po pierwsze z natury rzeczy ograniczona jest do tych tylko dźwięków mowy, w których artykulacji istotą jest zetknięcie języka z górnymi narządami jamy ustnej. O głoskach wargowych nie możemy się z niej nic dowiedzieć. Po wtóre trzeba tu dobierać wyrazy, żeby oprócz głoski badanej żadna inna nie zostawiła śladu na podniebieniu. Np. można badać palatograficznie [s] w wyrazie masa, gdyż [m] jest głoską wargową, zaś przy [a] usta są otwarte tak szeroko, a język leży tak nisko, że nie pozostawia śladu na podniebieniu — nie można jednak tej samej głoski badać w wyrazie pasta, bo tu palatogram [s] połączy się z palatogramem [t] i oba będą nie do odczytania [...]. Po trzecie dla głosek o artykulacji zmiennej, tj. takich, przy których kontakt języka z narządami nieruchomymi albo się w trakcie wymawiania parokrotnie powtarza, albo przesuwa się nieco z jednego miejsca na inne [...] — nie możemy otrzymać przejrzystego obrazu artykulacji. Palatogram uwidoczni wówczas tylko moment najszerszego kontaktu i najmniejszego otworu, inne momenty nie zaznaczą się na nim (Dłuska 1981: 30—31).

4.    Metoda labiograficzna — służy do badania ruchów (układu) warg w procesie wytwarzania dźwięków mowy. Nazwa tego eksperymentu wywodzi się od łacińskiego słowa lobia oznaczającego wargi. Prowadzenie obserwacji tą metodą jest bardzo proste. Złożoną na dwie części, okopconą kartkę papieru wkładamy między wargi badanego w chwili wypowiadania przezeń lakiejś głoski. Na jednej części kartki zostaje odciśnięty ślad wargi górnej, na drugiej zaś — ślad wargi dolnej. Na podstawie śladów można wnioskować

0    wielkości, kształcie dotyku, a co za tym idzie, porównywać wzajemny układ warg charakterystyczny dla artykulacji różnych głosek. Omawiany tutaj eksperyment może być przeprowadzany bez użycia okopconej kartki. Wówczas jednak badany musi mieć pomalowane usta (np. szminką). Zdecydowanie lepsze efekty otrzymuje się, prowadząc badania labiograficzne za pomocą aparatu fotograficznego. Najlepsze efekty gwarantuje zaś użycie kamery, którą filmuje się zarówno poziome, jak i pionowe ruchy warg w czasie mówienia.

5. Metoda rentgenograficzna — służy do równoczesnego badania mchów różnych narządów mowy. Jej nazwa wywodzi się od nazwiska niemieckiego fizyka Konrada Roentgena, odkrywcy promieni X wykorzystywanych w charakteryzowanym tutaj eksperymencie. Do jamy ustnej badanego wprowadza się tzw. kontrast, czyli papkę mającą właściwości intensywnego wchłaniania promieni rentgenowskich. Następnie fotografuje się położenie poszczególnych narządów mowy. W ten sposób otrzymuje się statyczne obrazy głosek zwane przekrojami rentgenowskimi. Są one islotnym materiałem ilustrującym prawdziwość wniosków dotyczących sposobu wymawiania głosek.

Coraz częściej w badaniach rentgenograficznych wykorzystuje się kame-tę Dzięki niej można filmować poszczególne fazy artykulacji różnych głosek,

1    o jest szczególnie istotne w wypadku dźwięków wymawianych przy zmiennym położeniu artykulatorów. Filmy rentgenograficzne stwarzają możliwość dokładniejszej analizy takich głosek, chociażby ze względu na możliwość wielokrotnego odtwarzania i obserwowania materiału badawczego z natury izeczy niedostępnego na samych tylko przekrojach rentgenograficznych.

Przy wieloaspektowej charakterystyce zjawisk fonetycznych oprócz wyże I wymienionych metod znamiennych dla ujęcia artykulacyjnego stosuje się tuk że inne eksperymenty, które pozwalają poznać akustyczną czy audyty wną istotę badanych zagadnień. Analizie akustycznej struktury dźwięków służą minografy (sona-graph, Visible Speech), spektrografy, oscylografy, tomografy itp. (szerzej na ten temat zob. Zagórska-Brooks I *>b4, Dukiewicz 1969, Lindner 1971, Jassem 1973, Dukiewicz 1995). W metodzie audytywnej do badania sprawności słuchowej używany jest u ii cl i o m e t r. Istotnym narzędziem bywa także magnetofon. Stosuje się go do badania mowy nagranej wstecz, przy zespołowych odsłuchach mających nu celu wyeliminowanie subiektywizmu przy ocenie zjawisk fonetycznych I szerzej na temat odsłuchowych metod stosowanych w fonetyce zob, Dukie wicz 1958, Dukiewicz 1967, Dul ' z 1978, Dukiewicz 1995: 84    90).

I /

/my* lolIClykl