IMGP8600

i I

44    Paulina Buchwald-Pclcowa

jasne są powody rozszerzenia końcowego ustępu poświęconego nocy poślubnej. W wier! f szu z Summariusza aż 4 wersy (których brak w Historyi) poświęcono Kupidynowi, który' I położy'między małżonków głowę.

(Na karcie tytułowej Historyi barzo uciesznej znalazł się dwuwiersz:

Niech żyje miłość i swobodne lata W bojaźni bożej, czym nie zażyć świata?

Jeśli nawet hipoteza przypisująca Hieronimowi Morsztynowi autorstwo Historyi barzo i uciesznej nie jest trafna, to dwuwiersz ten można uznać za dewizę szczególnie mu bliską, i Wśród opiewanych przez Hieronima świeckich delicji i rozkoszy świata tego, podziwiane- i go z poczuciem, że kres życia niechybnie nadejdzie i przemienią się one w nicość, dlatego j trzeba żyć w „bojaźni bożej” — miłość zajmuje ważne miejsce. Wiele swych utworów [ poświęcił poeta kobietom, uczuciom dla nich — a także miłosnym igraszkom, zalotom.! j Erotyzm — często wulgarny. - przepaja znaczną część wierszy'zótommantiTża: WTygnó-j j wanydl. jego...nazwiskiem lub przypisywanych mu romaniach miłość jest" siłą, która wszystko, zwycięża,.choć czasem połączenie się kochanków przynosi im śmierć, jest tą często miłość niszcząca, tragiczna, inna niż zalotne przekomarzania czy też narzekania na nieczułość i nie wdzięczność kochanek w wierszach z Summariusza. Są wśród nich utwo-ryTćunsztownię skonstruowanej[zwłaszćza pTesruJ~śą’ też zwarte epigramy, czasem ukłaj dające się w cykle, przedstawiające różne ujęcia, warianty tej samej myśli.

' Ta wariacyihóść. próby wypówe3zehla~cofaz doskonalszego — a może tylko innego ~ tej samej treści czy też różnych jej odcieni, jest cechą bardzo charakterystyczną, zwfi szcza. dla zbioru drobniejszych utworów autora Światowej rozkoszy. Daje ona jednak' osobie znać i w innych utworach: w zamiłowaniu do mnożących się peryfraz, a także w dość gęstym słhsnwamii' figiiiy~fgł5fyc?.riej nagromadzenia, w mnożeniu wyliczanych, przedmiotów czy cech. Jeżeli Hieronim pisze o pijatyce, to wylicza tu:

Kieliszki kryształowe, złotolite czary,

Wysokie roztnicharty, głębokie puchary,

Wiadra i konwie wodne, beczki ba i kadzi (Światowa rozkosz. Pijatyka, s. 175)

Jeżeli opisuje Dietę, ale nie doktorską, to wymienia:

Do pieczystego szałat, kanpustów, wiśniowych Soków, oliwek, octów, z róż i malinowych Gwałt, nuż tortów rozkosznych, krepli i kołaczy Moc, a dieta wszystkim tym częstuje raczy.

Więc sliżow, kiełbi, pstrągów, lipieni, łososi,

Ryb rosłych, i wszystkiego dostatek

(Światowa rozkosz, Dieta, s. 173)

Owo ciągnące się wyliczanie, nagromadzenie wielu rzeczowników czasem tylko ozdobio£ nych przymiotnikami, nie jest jednak nigdy nudne, jirzede wszystkim dzięki melodyj-, ności wiersza Hieronima, wyrazistemu rytmowi, a także — bardzo często — wyjątkowemu, wręcz wykorzystaniu dźwiękowych wartości słów, onomatopei;

Precz stąd głuszy: drudzy cyt, niechaj nikt nie woła, Muzyka do nas idzie, Panienka wesoła

— a z nią

...tu brzmiące cytary A owdzie ciche lutnie, tu zasię fujary I kornety krzykliwe, zbiegłemi puzony

Brzmią wykwintne mutety i Bieżne padwany,

Są i skoczne bandory, są i głośne sztorty,

Są muty, sałamaje, flety i pomorty.

(Światowa rozkosz. Muzyka, s. 178-179)

W tej poetyce doskonale mógłby się mieścić takie katalog głosów ptaków (o proweniencji zresztą średniowiecznej) z Banialuki czy (i początkowej jej partii) długie, ale urozmaicone krótkimi i dosadnymi cRarakterystykami zawartymi_w.przymiotnikach, wyliczanie psów towarżysząćyćb~wyprliwie myśliwskiej królewicza.

W sżczegSTflT^dśdb^O tegó'nagromadzenia wyliczeń nawiązuje autor w tzw. Problematach, zebranych w Summariuszu wierszów* '. Zbudowane na zasadzie anafory, a jednocześnie kontrastu rzekomych cech pozytywnych Męża, Pana, Szlachcica, Kpa oraz charakterystyk Szczęścia i Strachu i prawdziwych ich treści — rażą może pewną sztucznością, ale są jakby wykładem filozofii praktycznej Hieronima, jego skłonności do swoistego stoicyzmu i przekonania o szczęściu, jakie daje przestawanie na małym i umiarkowanie w dobrym i złym:

Nic to mąż, który żołdem rycerskim się bawi,

Nie to, który nad błaznem pomstą ręce skrwawi Nie to, który dość serca ma i wielkość siły,

Ani też, któremu i żywot niemiły

l ......-.........................

Ale ten, który mężnie Fortuny skaranie Albo frasunku znosił, a żadnej odmianie Tak w złym, jako i w dobrym nie podległ, takiego,

Mężem zowię i dank mu daję męstwa jego.

(Mqi, ww. 1—4,15-18)

Jeszcze wyraźniej problem ten przedstawiony jest w innym wierszu z Problematów, pt. Pan:

Nie to Pan u mnie, co się w zacnym gnieździe rodzi, Nie to, który w bławacie i we złocic chodzi,

Nie to, który szerokie państwa, skarby, włości Osiadł i na ostatek w kilku majętności

Ale to Pan prawdziwy, który swej we złocic Myśli nie uwięziwszy, w nędzy i w kłopocie Nigdy nic był, póki żyw nikomu nie służył,

A nad intratę swoję nigdy się nie dłużył.

(Pan, ww. 1-4,17-20)

Niezależność materialną, a jednocześnie poprzestąwanie na swoim zachwalał Hieronim w Żałobnej muzie, Światowej rozkoszy i w wierszach z Summariusza. Tę niezależność dawało przede wszystkim życie ziemiańskie, sławione tak przez autora Dobrej myśli ochotnego gospodarza i najprawdopodobniej także Szlacheckiej kondycyi⁴1. Nie wiemy jednak, czy on sam zaznał tego właśnie rodzaju szczęścia, czy obrazy ziemiańskiej szczęśliwości czerpał z własnych doświadczeń, czy też były one tylko wyrazem jego pragnień.

Poczucie niezależności można jednak zachować i w życiu mniej ustabilizowanym:

Prawdać to, że mię Szczęście mieć panem nie chciało, Atoli żebrać Chleba przecie mi nie dało.

Zbiór mój słaby, skarb żaden, na lichwę nic daję,

-J>

Ale cóż więcej trzeba, gdy na swym przestaję.

⁴¹    Dwa utwory z Problematów, pt. Pan i Ślachcic, przedruk w: Z „Summariusa wierszów", s. 92, a jeden, pt. Mqi, w: Poeci polskiego baroku, t. 1, s. 270.

42    Autorstwo Hieronima Morsztyna uznają ni. in. K. Mccherzyński, M. Dynowska, S. Kot (Urok wsi i życia ziemiańskiego w poezji staropolskiej, w: Księga parniętnicza na 75-lecie „Gazety Rolniczej" Warszawa 1938).