IMG24 (2)

malncj i nieformalnej są w stosunku do siebie komplementarne, w takim znaczeniu, >_c uzyskanie znaczącego wyniku badawczego wymaga posłużenia się oboma typami komu-uikacji. Wiele ariykulów publikowanych w czasopismach naukowych rozpoczynało swój żywot jako publikacje przekazywane poprzez kanały komunikacji nieformalnej, takie jak raporty i materiały konferencyjne. Najprostszym wytłumaczeniem potrzeby korzystania z szarej literatury jest zbyt długi proces obróbki redakcyjnej i recenzowania artykułów w periodykach naukowych. Dodatkowo publikowanie formalne w czasopiśmie drukowanym lub hybrydowym często nie dostarcza wystarczającej ilości informacji, aby opisywany eksperyment naukowy mógł zostać pow tórzony. Brak miejsca powoduje niedostępność wielu informacji, jak specyfikacja użytego sprzętu, rozbudowane wnioski, a także opis popełnionych błędów. Przyjmuje się, że komunikacja nieformalna jest bardziej efektywna w zakresie przekazywania wiedzy ukrytej (kim-how), natomiast komunikacja formalna służy do przekazywania faktów i opisów (know-whol).

Najlepsze rezultaty daje łączenie obu (formalnych i nieformalnych) form publikacji. Taka propozycja pojawiła się m.in. w pracach prowadzonych przez NISO, w których badano możliwości wersjonowania publikacji naukowych [NISO/ALPSP JAV 2008, S. $]. Oprócz kolejnych wersji artykułu naukowego (oryginał autorski, wersja dostarczona, zaakceptowana, /recenzowana, opublikowana, poprawiona) pojawia się tam możliwość powstawania równoległych wersji tej samej treści konceptualnej, zaliczanych do szarej literatury, jak wersja robocza, raport, blog. prezentacja. Pomiędzy wszystkimi wersjami zachodzą częste relacje, wynikające z wymiany między nimi treści naukowych. Efektem jest zacieranie różnic pomiędzy odmiennymi do niedawna formami publikowania naukowego.

W dalszej części przedstawię dwie formy publikowania elektronicznego: biblioteki cyfrowe i repozytoria. Zazwyczaj są one częścią publikowania Open Access (zob. p. 4.1). W nich następuje agregacja publikacji elektronicznych, często wcześniej wyjętych z innych całości (na przykład eprint artykułu wyjęty z czasopisma i umieszczony w repozytorium). Jak już pisałem, mogą one być uważane za szarą literaturę. Oprócz wymienionych, istnieją inne formy publikowania, takie jak na przykład strony Web, na których mogą być k udostępniane zarówno pojedyncze publikacje (na przykład rozprawa doktorska), jak i całe agregaty publikacji (na przykład strony Web wydawców czasopism).

Biblioteki cyfrowe są formą publikowania, realizowaną przez biblioteki tradycyjne, które umieszczają w Sieci zdigilalizowane wersje publikacji drukowanych, zazwyczaj posiadanych w swoich zasobach¹. Gwoli ścisłości należałoby więc odróżnić elementy biblioteki cyfrowej służące publikowaniu od ich zasobów (publikacji) oraz towarzyszących im zasobów metadanych. Możliwe są też inne formy organizacji, których przykładem jest w spomniany już projekt Gutenberg. Najczęściej digitalizowane są zbiory, dla których upłynął okres ochrony praw autorskich (copyright), stąd kolekcje te mają często charakter historyczny. Wydaje się, żc tworzenie bibliotek cyfrowych (digitalizacja tradycyjnych zbiorów bibliotecznych), obecnie wspomagane przez takie giganty światowe, jak Googlc oraz realizacja projektów digitalizacji na skalę masową, wskazuje na rozpoczęcie etapu, znanego wcześniej z historii rozwoju druku. W czasach rozpowszechniania się wynalazku Gutenberga starano się uwieczniać w druku wszystkie wcześniej istniejące materiały rękopiśmienne. Obecnie na tej samej zasadzie digitalizowane są masowo wcześniej powstałe druki.

Biblioteki cyfrowe, jako serwisy GUC, uwierają pełne teksty zdigilalizowunych materiałów tradycyjnych. Zasoby te udostępniane są w Webie, w różnych formatach, dostosowanych do potrzeb dystrybucji skanowanych obrazów stron. Różne też mogą być prawu dostępu; zwykle jest on bezpłatny, może jednak być ograniczony do uprawnionych osób. Początkowo wiele bibliotek cyfrowych stosowało jedynie listy posiadanych i udostępnianych zbiorów, obecnie przeważają bazy danych, w których biblioteki przechowują mctadanc. Czasem tworzone są one na podstawie metadanych wcześniej sporządzanych dla publikacji tradycyjnych (na przykład przez konwersję), Twórcy bibliotek cyfrowych dbają też zwykle o indeksowanie posiadanych treści przez wyszukiwarki internetowe.

Repozytoria, kolejny rodzaj serwisów GBC, powstają często jako reakcja na powszechną komercjalizację publikowania naukowego, która oprócz wzrostu cen czasopism, stała się przyczyną żądań wydawców przekazywania praw własności intelektualnej przez autorów, często bez żadnej rekompensaty (zob. p. 1.2). Wiele instytucji naukowych rozpoczęło publikowanie prac naukowych we własnych repozytoriach, z pominięciem wydawnictw komercyjnych lub jako uzupełnienie oferty komercyjnej. Repozytorium jest to zbiór zasobów cyfrowych, służący gromadzeniu i zachowaniu efektów twórczości intelektualnej określonej grupy lub społeczności (specjalistów z danej dyscypliny lub pracowników określonej instytucji naukowej). Udostępniane obiekty opatrywane są zazwyczaj metadanymi. Do repozytoriów trafiają tak zwane eprinty. które można podzielić na pre-printy. udostępniane przed opublikowaniem w publikacjach tradycyjnych oraz postprinty. wersje artykułów opublikowane w czasopismach, zazwyczaj po przejściu procesu kontroli jakości (recenzowania).

Repozytoria spełniają podobne funkcje, co czasopisma naukowe. Mark Warc wymienił następujące funkcje czasopisma: rejestrację, rozpowszechnianie, kontrolę jakości (certyfikację) i archiwizację, sugerując dodatkowo nawigację (Ware 2006]. Herbert van de Sompcl dla repozytoriów praktycznie wskazał te same funkcje: rejestracja, kontrola jakości, uświadamianie, archiwizacja i usatysfakcjonowanie (Sompel i in. 2004], Należy więc oczekiwać, że w środowisku cyfrowym różnice pomiędzy tymi dwoma sposobami publikowania (czasopismem i bazą danych artykułów) będą coraz bardziej zanikać. Według Davida Weinbergera cyfryzacja komunikacji pozwala zauważyć, żc agregacja mniejszych obiektów w większe (artykułów w czasopisma) w świccie druku nic była powodowana względami merytorycznymi, lecz ekonomiką wytwarzania i dystrybucji anefaktów fizycznych, jakimi są publikacje drukowane; posiadanie wersji elektronicznej pozwala na o wiele bardziej zróżnicowaną i użyteczną aranżację treści w większe zasoby (Weinberger 2007, s. 10].

Ze względu na sposób organizacji archiwum elektronicznego wyróżnić można:

•    Repozytoria dziedzinowe, powstające najwcześniej, gromadzące materiały z określonej dziedziny lub kilku dziedzin pokrewnych. Takim repozytorium jest ArXiv⁴⁵, pierwsze repozytorium z zakresu nauk ścisłych i informatyki. Zamiarem Paula Ginsparga. twórcy tego repozytorium, nie było pominięcie komercyjnych wydawców, a jedynie przyśpieszenie obiegu informacji naukowej przez archiwizowanie zrecenzowanych artykułów. Repozytorium to zyskało tak wielką popularność, żc obecnie wielu autorów umieszcza w nim swoje publikacje bez przekazywania ich do jakiegokolwiek czasopisma [Gentil-Beccot. Mele, Brookes 2009].

*    Repozytoria instytucjonalne, tworzone przez uczelnie i inne instytucje naukowe dla archiwizacji prac swoich pracowników oraz studentów. Archiwizowane prace mają bardziej zróżnicowany charakter, gdyż oprócz artykułów udostępniane są wszelkiego rodzaju publikacje i materiały dydaktyczne z zakresu reprezentowanego przez instytucję. Zdarza się umieszczanie także materiałów administracyjnych (na przykład rozporządzeń rektora). Bywa, że przekazywanie materiałów do repozytorium jest obligatoryjnym nakazem władz instytucji naukowej. ²

93

1

Należy jednak zauważy ć, że biblioteki cyfrowe w tym znaczeniu traktowane są jak wszystkie inne biblioteki. Według zasad digitalizacji przedstawionych przez ALA, biblioteki cyfrowe są nadal bibliotekami, których rolą jest zapew menie łatwego dostępu, przestrzeganie zasad prywatności, traktowanie zasobu, tworzonego zgodnie z przyjętą polityką jako dobra publicznego. Profesjonalni bibliotekarze tworzący biblioteki cyfrowe powinni zadbać o długotrwałą archiwizację i zgodność ze standardami. Z drugiej strony stwierdza się, żc zasoby te są częścią globalnej infrastruktury informacyjnej (Johnson 2007, s. 7].

2

http://arxiv.org.