IMG`75 (2)

Już starożytni historycy i geografowie opisywali charaktery narodów czy plemion tak, jak opisuje się charakter pojedynczego człowieka, i — jak dobrze wiadomo — ten sposób antropomorfizacji wielkich i zróżnicowanych zbiorowości do dziś nie wyszedł z użycia. Ale szczególnie upodobała go sobie literatura filozoficzno-polityczna przełomu XVIII i XIX wieku. Z przeszłości narodów odczytywano ich charakter, i charakteru ich przyszłość. W polskim piśmiennictwie około roku 1815 nadzwyczajną popularność zdobyły sobie zbiorowe autoportrety: nie było prawie pisarza, który by nie opisał „przyrodzonego usposobienia" Polaków, nie wyliczył .ich cnót i wad, ale cnót przede wszystkim. Zajmowali się tym klasycy i romantycy, Niemcewicz i Brodziński, Mochnacki i Lelewel, i dziesiątki pomniejszych autorów. Każdy wizerunek był trochę inny, wzięte razem tworzą długą, raczej monotonną, choć nie wolną od sprzeczności listę przymiotów¹. Bodajże jednak nie znalazł się wówczas nikt, kto by napisał, zfe~Polacy byli i są rozmaici.

Rozmaite miały być narody pomiędzy sobą, nie w sobie. Polacy moralnością, upodobaniami i obyczajem mieli się odróżniać od innych narodów, ale pośród siebie wypadało im być mniej więcej jednakowymi, aby skutecznie stawić tamę i skutkom zaborów, i zarazie cudzoziemszczyzny. Ale to było dopiero jedno, obronne i zachowawcze zadanie, jakie udźwignąć miała narodowość. Drugim było wytężenie własnego geniuszu, własnych sił twórczych w myśli, w sztuce, w walce o Polskę. Twórczość zaś i zuchwały czyn wymagają wielkości jednostkowej, współzawodnictwa ambicji i talentów, a więc wymagają różności. Przeto romantycy, którym drogie były oba zadania, od początku uwikłali się w nieuleczalną antynomię elitarnego indywi-dualizmu i psychicznej kolektywności: buntując się przeciw więzom i konwencjom pętającym wzlot myśli, chcieli zarazem wierzyć, że podmiotem poznania i przeobrażania świata będzie — tak u Mochnackiego — jeden „umysł ogólny narodu", który »,te same władze i usposobienia mieć musi, jakie ma umysł każdego pojedynczego człowieka’*².

Co się zaś tyczy popularnej psychologii zbiorowej, ta c ętnie uwydatniała różnice regionalne — na przykład charakteru Wielkopo

I ⁴⁸

lan, Mazurów, Litwinów — traktując je jako odmiany jednego kolektywnego wzorca, opierającego się działaniom czasu. Nic dziwnego, że za wzór prawdziwego charakteru narodu brano coraz częściej hipotetyczny charakter nie szlachty już, lecz ludu: bo lud był najbardziej pierwotny, nie tknięty obczyzny połyskiem i zupełnie nie zindywidualizowany.

Nie był to zabieg całkiem nowy. Już przecież Franciszek Jezierski, polityczny radykał, krytyk feudalizmu, w narodowości upatrywał niezbędny czynnik zachowawczy. Trwałość narodu — przekonany był — zależy od trzymania się przezeń „jednostajnego sposobu życia”. Toteż nie szlachtę, wszędzie jakoby w Europie podobną i goniącą za nowoś-' ciami mody, lecz pospólstwo uznał za ostoję narodowego charakteru . Pogląd, iż istota narodowości ukryta jest w duszy i obyczajach ludu, nie był więc — jak mniemają niektórzy badacze — „nawskroś romantyczny”^{3 4}. Upowszechnił się, to prawda, w latach dwudziestych⁵, ale powtarzany był. w podobnym Jezierskiemu wysłowieniu: romantycy szli tutaj trępem niechętnych kosmopolityzmowi pisarzy polskiego Oświecenia.

Oćżywjste jest, że związanie koncepcji charakteru narodowego z jednostajnym sposobem życia ludu czyniło ją jeszcze wyraźniej przeciwstawną idei przyspieszenia przemian cywilizacyjnych. Nie mniej jednak oczywiste, że z biegunowego przeciwstawienia tych dwu idei nie mógł wyniknąć żaden realny program rozwoju kultury polskiej. Poza garstką maniakalnych słowianofilów, którym — jak Aleksandrowi Sapieże czy Zorianowi Dołędze-Chodakowskiemu — roiło się jakieś odrodzenie prasłowiańskiej ludowej patriarchalności, nikt na prawdę nie pragnął odosobnienia Polski od Zachodu, od jego myśli i technologii. Tak jak z drugiej strony nikt nie pragnął takiego zeuropeizowania Polaków, które by zatarło swoiste cechy ich historycznego dziedzictwa z językiem włącznie. Bieguny były niezamieszkałe. Żyjąc wyłącznie problematyką europejską myśl polska skazywałaby się na nieuleczalną wtórność i nieprzystosowanie do szczególnej sytuacji ubezwłasnowolnionego narodu. Żyjąc wyłącznie problematyką własną skazywałaby się na parafiańską izolację i uwiąd.

Dzieje europejskich narodów i kultur nie mogły być ani wspólne,

1

Zob. I. Chrzanowi ki, op. cit., *. 188-192; oraz A. Zieliński, op. ot., s. 99-11 -    rotnantyt tntj

2

   M. Mochnacki, O literaturze polskiej, i. 45. Zob. też S. Pieróg, Maurycy Afochuac Keiadomaiei, Warszawa 1962 (zwt. rozdz. II)

3

** F. S. Jezierski, Niektóre wyraty porządkiem abecadła zebrane, w: Wybór pism. Warszawa 1952, s. 218, 244.

4

   Por. Z- Klarncrówna, SlowianoJUsmo to literatur ee polskiej lai 1800 do 1846, Warszawa 1926, s. 46-47.

5

   Przykłady u A. Zielińskiego, op. cjt., s. 61, 85,112-115, 156-157, 173 i in.

4 Jakiej cywilizacji