IMGa01 (2)

Europy rozrastał się on i doskonalił zwykle później od przemysłu który zrodził handel zagraniczny” ⁴.

Rozrastał się później, a jednak — zdaniem Smitha — taki właśnie I wzrost (w XIX wieku zwany „organicznym”) jest i szybszy, i przede I wszystkim bardziej stabilny: „Proszę porównać powolny rozwój tych I krajów Europy, których bogactwo opiera się w znacznej mierze na l handlu i przemyśle, z szybkimi postępami naszych kolonii w Ameryce I Północnej, gdzie bogactwo oparte jest wyłącznie na rolnictwie”^{1 2 3 4 5}. | Jakoż Ameryka — wówczas zupełnie jeszcze przedindustrialna — | dostarcza szkockiemu ekonomiście jedynego niewątpliwego przykładu I rozwoju naturalnego; w Europie wyraźnie przeważał rozwój „przeciw- I ny naturalnemu biegowi rzeczy”. Temu skrzywieniu toru historii l sprzyjają też wszystkie ekonomiczne „systemy”, równie fizjokraty- [ czny, jak merkantylistyczny, bo każdy z nich „stwarzając nadzwyczaj j korzystne warunki stara się przyciągnąć do szczególnego rodzaju \ działalności produkcyjnej większą ilość kapitału społeczeństwa, niżby j tam z natury rzeczy podążyła”. Działania takie zawsze zmniejszają ogólną wartość rocznego produktu ziemi i pracy i zamiast przyspie- [ szyć, opóźniają postęp społeczeństwa na drodze do dobrobytu. „Skoro zatem odrzucimy całkowicie wszelkie systemy preferencji i ograniczeń, to zrozumiały i prosty system naturalnej wolności ustali się wtedy Samoistnie”⁶.

Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów ukazały się w roku 177?>. Gdyby ich autorowi, który umarł w roku 1790, dane było jeszcze oglądać i skomentować przebieg najbardziej burzliwej fazy angielskiej rewolucji przemysłowej przełomu wieków, dokonanej w oparciu o rynek światowy, uznałby ją niechybnie za potwierdzenie swej tezy o spaczonym, nienaturalnym toku rozwoju gospodarki brytyjskiej. Ale drugie pokolenie szkoły klasycznej, pisząc już w okresie triumfów wielkiego przemysłu, odrzuciło tę wartościującą typologię ojca szkoły, typologię historyczną par excellence. Ricardo używa wprawdzie niekiedy wyrażenia „naturalny bieg handlu”, ale jest to już tylko kategoria teoretycznej analizy⁵⁷. Bieg naturalny to taki, który by ,

się w każdej chwili realizował, jeśli by go nie odkształcały cła zbożowe, premie eksportowe lub importowe i inne podobne zakłócenia na międzynarodowym rynku handlowym i pieniężnym. Poza tym przemysł ma naturalną właśnie przewagę nad rolnictwem z tej racji, że nie działa w nim prawo malejącej przychodowości nakładów ani nie ma ograniczeń skali produkcji, on to więc przede wszystkim podnosi stopę zysku i wydajność pracy.

Tak więc w XIX wieku aksjologia rozwoju naturalnego najbardziej podobać się musiała nie w ojczyźnie przemysłu i ekonomii politycznej, lecz w krajach, które przemysł fabryczny znały z pierwszych zaledwie doświadczeń. Do tej aksjologii, do tych pojęć raz po raz odwołuje się młodszy brat Hieronima, Walerian Stroynowski w swym skądinąd śmiertelnie nudnym podręczniku gospodarstwa narodowego, wydanym w Wilnie w 1816 roku, a próbującym pogodzić Smitha z bliższym sercu autora Quesnayem. Stroynowski, który z posła Sejmu Czteroletniego zdążył się już przekształcić w senatora i tajnego radcę cesarza Aleksandra, pisze głównie dla młodzieży sposobiącej się w wileńskich zakładach naukowych do służby urzędniczej; wraz z tym udziela przestróg Rosji, aby nie powtarzała cudzych błędów w gospodarstwie krajowym. ,,Zaiste — pisze — urzędnicy narodowi chciwi sławy chcieliby ją zyskać przez swe usługi gorliwe, które by mogły pokazać nadzwyczajny postęp wielkiego narodu w to wszystko, co mają w sobie kraje bogate. Ale te usiłowania chwalebne nie mogą być wedle zamiarów tyle pożyteczne krajowi: nie można postąpić nad siły przyrodzone”⁷. Główną zaś siłą przyrodzoną, jaka limituje możliwości rozwoju, jest dla Stroynowskiego ludność. Tej gdy rolnictwo ma już nadmiar, mogą i powinny zacząć się rozwijać rękodzielnie. Same się wtedy rozwiną przyrodzonym porządkiem, bo i robotnicy, i kapitały, gdy i te się pojawią w nadmiarze, będą szukały nowego zatrudnienia.

razie jeszcze w Polsce, a raczej w Cesarstwie Rosyjskim, lokaty w rolni et wie są najkorzystniejsze: zarówno dla posiadaczy kapitałów, jak dla całego narodu. „Kto zaś ód ziemi, od pracy rolniczej odrywa wcześnie ludność do rękodzieł dla ludnienia miast, ten wspak postępuje f dochód krajowy zmniejsza. Prawda, że w Europie prawie wszystkie narody tym szły błędem, a inne widząc ich podniesienie, szły albo chcą iść tym przykładem, nie uważając na to, że taż ludność

W. Stroynowski. Ekonomika powszechna ki

idów, Warszawa 1816, s. 8.

IOJ

1

Ibidem, s. 517-519.

2

ⁿ Ibidem, ». 531. '

3

⁵⁶ Ibidem, 1.11,*. 394.

4

⁹⁷ D. Ricardo, The Princtples o/ Palitical Economy and Taxation (1817); wyd. polskie, Zatady ekomir"

5

politycznej i opodatkowania, przcl. J- Drewnowski, Warszawa 1957, zob. s. 157. W sprawie różnic koncepcń

6

100 industrializacji Ricarda i Smitha zob. J.Z. Wyrozcmbski, Dawid Ricardo, Warszawa 1959, a. 52-123.

7

s