IMG�29

tyków romantyzmu, literatura (prawdziwa, tj. romantyczna) Jest punktem, w którym przecinają się i konfrontują wszystkie inne strefy działalności duchowej człowieka. Duch romantyczny — pisze August Schlegel w Kursie literatury dramatycznej — polega na nieustannym zbliżeniu rzeczy najbardziej sprzecznych. Natura i sztuka, poezja i proza, powaga i żart, wspomnienie i przeczucie, idee abstrakcyjne i żytoc wrażenia, to, co boskie i ziemskie, życic i śmierć jednoczą się i mieszają w romantycznym stylu w sposób najbardziej intymny.... Literatura określa się zatem przez zaprzeczenie samej siebie; przybiera postać odrębną, różną od. wszelkiego innego piśmiennictwa, gdy wychodzi poza swoje granice. Staje się wówczas bezpośrednim obcowaniem z naturą, uznaje się za swoiste poznanie bytu, przypisuje sobie szczególny dar jego poznania, wreszcie się z nim utożsamia, staje się doświadczeniem, praktyką, zdolnością szczególną. Wszystko jedno, jak to się będzie nazywać. Victor Hugo rozumieć będzie akt twórczy na podobieństwo przeżycia religijnego, źródło jego widząc poza kulturą, „w duszy i sercu poety", Viłlemain nazwie literaturę „nauką eksperymentalną", Mochnacki „rewelacją umysłową". Wszystkie te metafory, choć różne od siebie, jedną mają cechę wspólną i nową zarazem: określają literaturę w stosunku do rzeczywistości, nie zaś w stosunku do kultury. Może być ona przyrównana do mistycznego przeżycia lub do nauki, może być więc quasi-mistyką lub ąuasi-nauką. W tych antynomiach mniej więcej zamkną się dzieje filozofii literatury w ciągu półtora wieku. Zawsze będzie ta filozofia dotyczyć albo rodzaju rzeczywistości odkrywanej przez literaturę, albo sposobu, w jaki ona wszelką rzeczywistość poznaje.|~Począwszy od rewolucji romantycznej istnienie literatury rozpatrywane będzie w stosunku do rzeczywistości. Przed rewolucją romantyczną istnienie literatury rozpatrywane było w stosunku do kulturyTj Odtąd każda nowa doktryna literacka mówić będzie nie o literaturze w ogólności, lecz o literaturze nowej, „prawdziwej", która nie jest tym, co dotąd za literaturę uważano. Wszystkie rewolucje literackie, mniej lub więcej pozorne, które nastąpią po rewolucji romantycznej (Albert Thibaudet twierdzi, że dzieje literatury od Wielkiej Rewolucji są „następstwem romantyz-mów"), dokonywać się będą nie w imię literatury, lecz przeciwko niej, nie ideał literacki (estetyczny) głosić będą, lecz odkrycie nowej rzeczywistości. Zmieniać się będzie jednocześnie pojęcie pisarza: od pojęcia wieszcza natchnionego, jakim posługiwał się

Victor Hugo, po historyka obyczajów, za jakiego uważał się Bał-zac (mówił także, iż jest on „sekretarzem historyka, którym jest samo społeczeństwo"), aż wreszcie po uczonego, z którym zrównywali pisarza Zola i Flaubert.

Między ąuasi-mistyką (tj. romantycznym wczuciem się w naturę) a naturalistycznym empiryzmem naukowym (tj. quasi~ nauką), między tymi dwiema antynomiami, które stanowią pole oscylacji dla filozofii literatury od półtora wieku, istnieje właściwie tylko różnica językowa. W jednym i drugim ujęciu literatura jest nie-literaturą, czymś więcej niż literaturą. Próby pojmowania literatury jako sztuki czystej były z reguły przezwyciężane, i to przez rzeczników takiego właśnie jej pojmowania. Był to paradoks Baudelaire’a, który istnienie piękna widział poza sztuką, poza formą, poza wszelką regułą, poza ideałem artysty-cznym.*§atłdelai^e doprowadził pojęcie literatury (i w ogóle sztuki) do stanu kwadratury koła: Na próżno usiłowałem przenieść i rozszerzyć kryterium sztuki, było ono zawsze spóźnione wobec człowieka uniwersalnego i wlokło się wciąż za melokształtnym i wielobarwnym pięknem, które burzy się w nieskończonych spiralach życia. Z desperacji Baudelaire’a surrealiści wyprowadzą swój program „zniszczenia sztuki" na rzecz życia, rzeczywistości, bytu, doznawanych bezpośrednio, to znaczy bez pośrednictwa kulturalnych form.* Surrealiści. uważali literaturę za środek do osiągnięcia wyższego" natężenia egzystencji, środek taki, jak alkohol, jak akt erotyczny, jak fanatyzm polityczny, jak uczest-nictwo w jakiejkolwiek manifestacji zbiorowej, czy to będzie rewolucja, czy walka byków. Surrealiści tworzyli właściwie teorię ekscytacji, w której literatura stanowiła fragment. Łączyli mistycyzm romantyczny ze sejentyzmem naturalistów³. Dotarli do granicy negacji literatury czyniąc z niej praktykę sakralną, religię. Dlatego w ruchu surrealistycznym znaczenie miały nie tylko utwory, lecz także manifestacje zbiorowe, obrzędy, prowokacje, wspólne oraz indywidualne dziwactwa. Wszystko to razem nazywali twórczością, której rezultat -- dzieło — był zgoła drugorzędny. Liczy się akt, nie dzieło — pisał Maurice Blanchot⁴. Dla Georges Bataille’a literatura jest „doświadczeniem", to ostatnie zaś jest „podróżą do kresu ludzkich możliwości"⁵. Michel Leiris⁶ uważa ją przede wszystkim za akt ryzyka.

¹ M. Nadeau, Histoire dii surrealisme, Paris 1945,

¹ M. Blanchot, Lt Livre a venir, Paris 1959.

35