Językoznawstwo ogólne zagadnienia do egzaminu

3

TYPOLOGIE JĘZYKÓW ŚWIATA

Typologia - klasyfikacja systemów jęz. świata ze stanowiska ich struktury.

Typologia zawiera tyle działów, na ile cz. rozpada się system jęz. Zgodnie z tym istnieje typologia fonolog., morfolog., syntakt. i leksykalna.

Klasyfikacja typolog, języków - klasyfikacja z p-tu widzenia ich budowy, bez względu na ich zw. hist.-genetyczne (klasyfikacja genealog.) i geograf, (k. geograficzna).

Systemy fonolog. poszczególnych języków mogą być b. odmienne. W jednych jęz. rozbudowany jest bardziej system samogłosk. (np. j. franc.), w in. - spółgłosk. 0. poi., czes.). Znaczne różnice wyst. też w zakresie wykorzystywania cech prozod., jak iloczas, intonacja, regestr (różnica tonu w przebiegu sylaby).

W wyniku badań morfolog.-typologicznych wyodrębniono kilka typów jęz. różniących się st. zespolenia morfemów gramat. z morfemami leksykalnymi oraz st. kumulacji f-cji w morfemach gramat. Wyróżnia się tu j. aglutynacyjne, afiksalne, fleksyjne, izolujące. Należy jednak podkreślić, że żaden typ jęz. nie wyst. w czystej postaci, natomiast w poszczeg. jęz. można odnotować przewagę takich czy in. środków.

Pod względem syntaktycznym można dzielić jęz. na różne typy w zależności od różnic w schematach składniowych, które w nich dominują. Przeprowadzane dotąd podziały nie zawsze były konsekwentne. Do najczęstszych należy podział na jęz. koncentryczne (inkorporujące) i ekscentryczne. Te ostatnie dzielą się na przypadkowe i pozycyjne. W j. przypadkowych wielką rolę w wyrażaniu znaczeń strukturalnych odgrywają przypadki, w pozycyjnych - szyk.

Typologia leksykalna porównuje słownictwo różnych jęz., biorąc pod uwagę gł. st. rozwoju wyrazów oznaczających pojęcia abstrakcyjne do wyrazów konkretnych. Wykazano, że jęz. społeczeństw prymitywnych charakteryzują się przewagą konkretnych nad abstrakc.

Typologia j-znawcza jest rodzajem j-znawstwa o charakterze synchronicznym. Przedmiotem jej badań mogą być zarówno jęz. należące do ts. rodziny jęz., jak i jęz. zupełnie niepokrewne.

NAJWAŻNIEJSZE FUNKCJE JĘZYKA I WYPOWIEDZI

W praskiej szk. strukturalist. za K. Buhlerem wyróżniono 3 f-cje jęz.:

1.    przedstawieniowa (kognitywna, symboliczna) - podstawowa f-cja; polega na odsyłaniu świadomości użytkowników jęz. do określonych przedmiotów i zjawisk świata pozajęz. przez przyporządkowanie takim przedmiotom i zjawiskom określonych wyrażeń jęz.;

2.    ekspresywna (emotywna) - polega na wyrażaniu (zdradzaniu) za pomocą wypowiedzi jęz. pewnych cech nad. Wiąże się ona z faktem, że pewne cechy wypowiedzi odpowiadają na zasadzie zw. przyczynowego określonym cechom fizjologicznym i psychicznym. Do takich cech należą np. barwa i siła głosu, jego wysokość, sposób wym. poszczeg. dźwięków i in. Na ich podstawie można rozpoznać płeć mówiącego, jego wiek, stan psych, (dobry lub zły) itp. Są to cechy naturalne wypowiedzi i nie wchodzą w skład systemu jęz. Oprócz elementów nat. istnieją też sposoby konwencjonalne wyrażania ekspresji, jak wykrzykniki, tr. życzący;

3.    impresywna (konatywna) - polega na oddziaływaniu na zachowanie odb. za pomocą wyrażeń jęz., np. kiedy nad. każe odb. coś zrobić. F-cję tę w sposób najbardziej wyrazisty pełnią zd. rozkazujące, ale w zasadzie każde wyrażenie jęz. jakoś wpływa na odb. - na jego sądy, przekonania, wolę.

R. Jakobson wyróżnił 3 dalsze f-cje:

1.    fatyczną - pełnia ją środki służące do ustalenia i podtrzymania kontaktu jęz. między nad. i odb. W j. poi. -np. słuchaj, więc, aha, yhm itp.;

2.    poetycką - charakteryzuje ją zwrócenie uwagi przez mówiącego lub słuchającego na sam tekst, na właściwości jego budowy (fonet., gramat., leksykalne), np. poprzez grę słów w tekstach lit.;

3.    metalingwistyczną (metajęz.) - polega na skoncentrowaniu się na problemie jęz. jako systemu (kodu). Najwyraźniej pełnią tę f-cję zd., w których pytamy o znaczenie jakiegoś wyrażenia lub w których precyzujemy znacz, jakiegoś wyrażenia czy też wypowiadamy się nt. wyrażeń jęz. w ogóle.

Niezależnie od ww. wyróżnia się jeszcze zasadniczą dla jęz. f-cję komunikatywną.

ODMIANY JĘZYKA UWARUNKOWANE SPOŁECZNIE

Odmiany językowe najczęściej powstają wśród wielkich społeczeństw kształtujących się w warunkach nowoczesnej cywilizacji. Tak jest również z j. poi.

Podstawową odmianą języka jest j. potoczny - jęz. używany przez społeczeństwo do celów gł. komunikatywnych, nie wyłączając poznawczych i emocjonalnych, bez których żaden jęz. nie może istnieć. Jest to jęz., jakim posługujemy się na co dzień, używając go jako środka porozumienia na tematy wspólne nam wszystkim (zajęcia domowe, pogoda, posiłki, ubranie itd.). Pod względem budowy gramat. jest on jednolity, a jego słownictwo jest niezbyt rozbudowane.

J. pot. jest w społeczeństwach mało zróżnicowanych wewn. (np. wśród ludów prymitywnych) jedynym rodzajem jęz. W takich warunkach używają go wszyscy, ponieważ brak jest specjalizacji zawodowej i sytuacji prowadzących do wyodrębniania się pewnych grup ludzkich.

W społeczeństwach zaawansowanych pod względem ekonomicznym i kulturalnym j. pot. jest odmianą najważniejszą, ale nie jedyną.

Właściwy opis całego poi. j. pot. jeszcze nie został dokonany. Ogólna charakterystyka języka literackiego zawarta jest częściowo w podręcznikach do gramatyki i słownikach, jednak nie zostało określone, co z tego jest potoczne, a co należy do innych odmian jęz.

Z niektórych cech jęz. łatwiej będzie zdać sobie sprawę, gdy porównamy go z ts. jęz. - a więc dotyczącym spraw powszednich - ale pisanym.

FONETYKA - tekst pisany przeczytany przez aut. będzie miał ts. właściwości fonet., co jęz. mówiony.

FLEKSJA - nie dostarcza wielu różnic (np. ts., kto w rozmowie użyje f. tą książkę, pisząc, zastąpi ją f. tę książkę). SŁOWNICTWO - język mówiony reprezentuje słownictwo uboższe niż pisany. Słown. j. pisanego jest ściśle sprecyzowane, znacz, wyrazów są bardziej stałe. W pot. j. mówionym ważną rolę spełnia konsytuacja, którą uzupąłnjają gesty i mimika. W piśmie jedynym czynnikiem określającym lub uściślającym znacz, jest kontekst. SKŁANIA - w rozmowie używamy wielu równoważników zd., których jest mało w piśmie. Zd. poj. częściej pojawiają się w mowie.

Dialękty wiejskie - mowa ludu (gwary lud.).