Kompendium Wiedzy geografii06

z Waszyngtonu przedstawia się zupełnie inaczej — centrum zajmuje kontynent Ameryki Północnej, a środek mapy wyznacza południk 100° dł. geogr. zach. i równoleżnik 40° szer. geogr. płn.

Dzisiaj, w początkach XXI wieku, poszukujemy nowych paradygmatów polityki światowej, implikujących odmienny sposób myślenia o święcie w skali globalnej. Spośród koncepcji geopolitycznych zaprezentowanych u schyłku XX wieku pewne uznanie i popularność zyskały dwie prace: Wielko szachownica. Główne cele polityki amerykańskiej Zbigniewa Brzezińskiego (wyd. polskie: Świat Książki, Warszawa 1997) oraz Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego Samuela P. Huntingtona (wyd. polskie: Warszawskie Wydawnictwo Literackie. Muza SA, Warszawa 2000). Pierwsza z nich wpisuje się w dominujący w latach dziewięćdziesiątych XX wieku pogląd, że po zakończeniu zimnej wojny będzie można zbudować nowy, harmonijny ład światowy, oparty na współpracy międzynarodowej. Według Z. Brzezińskiego gwarantem owego ładu powinny być Stany Zjednoczone jako jedyne supermocarstwo globalne we współczesnym święcie. Ta niekwestionowana supremacja światowa wynika z absolutnej przewagi lego państwa w czterech dziedzinach: militarnej, ekonomicznej, technologicznej i kulturowej. Połączenie wymienionych czynników czyni — według Z. Brzezińskiego — Stany Zjednoczone jedynym supermocarstwem światowym w' pełnym tego słowa znaczeniu.

Praca Samuela P. Huntingtona, opublikowana w 1996 r., uzyskała szczególny rozgłos po wydarzeniach z 11 września 2001 r. Główna teza jego koncepcji zakłada, żc to kultura i tożsamość kulturowa — czyli cywilizacja pojmowana w szerokim sensie — będą kształtować procesy polityczne i konflikty w święcie, który wyłonił się po zimnej wojnie. Najważniejszym czynnikiem, który zarazem dzieli i łączy świat, jest obecnie kultura, a nowy ład światowy kształtować będą zmiany w układzie sił między cywilizacjami jako rezultat słabnącego wpływu Zachodu i rosnącego znaczenia cywilizacji niczachodnich, szczególnie chińskiej oraz islamskiej. Według S.P. Huntingtona paradygmat cywilizacyjny dostarcza stosunkowo prostej wizji, która pomaga zrozumieć, co dzisiaj dzieje się we współczesnym święcie, a także pozwala przewidywać przyszłe wydarzenia i główne osie konfliktu w skali globalnej i regionalnej.

Koncepcje i problemy geopolityczne należy rozpatrywać w ujęciu dynamicznym, poszukując ich genezy. Wymogi te spełnia także praca Marina Baczwarowa i Andrzeja Suliborskiego. Autorzy wykazują, że powstałe w określonym momencie i w specyficznych uwarunkowaniach koncepcje geopolityczne ulegają niekiedy zasadniczej rckonccptualizacji, zmieniającej pierwotny sens i treść.

Doskonałym przykładem jest ewolucja koncepcji Mitteleuropy. która nie była jedynie określeniem geograficznym, wyrażała bowiem również pewnego rodzaju ideologię polityczna i etos kulturowy. Według G. De!anty'ego pojęcie to oznaczało pierwotnie konstrukcje polityczna stanowiąca opozycję do Europy napoleońskiej, opartej na rewolucyjnych ideach republikańskich. Później, w wyniku wojen toczonych przez Prusy (z Dania ^w 1864 r. i Austria w 1866 r.) oraz w rezultacie zjednoczenia Niemiec, ideologię Mitteleuropy zaczęto coraz silniej wiązać z innymi pojęciami, wyrażającymi ekspansjonizm niemiecki: Ostpolitik (polityka wschodnia). Drang nach Oslen (parcie na Wschód) i Lebensraum (przestrzeń życiowa). Jako koncepcja geopolityczna artykułowała ona w XIX i XX w. ambicje imperialne Niemiec dążących do zjednoczenia pod swoim przywództwem Europy Środkowej. Na przełomie XIX i XX wieku Mittelcuropa zyskała również inny sens — jako idea kulturowa była związana z wiedeńskim i berlińskim okresem fiu de siec\e'u oraz pojęciem Griinderjahre. Koncepcją Mitteleuropy posługiwała się zarówno prawica, jak i lewica, nadając jej odmienne znaczenie. Po 1918 r. dla lewicy wyrażała nadzieję na zjednoczenie byłych prowincji dawnych imperiów w formie wielonarodowej federacji państw środkowoeuropejskich oraz stanowiła alternatywę dla nacjonalizmu, który ogarnął wówczas Europę Środkową. Dla nacjonalistów koncepcja Mitteleuropy oznaczała drogę do budowy Wielkich Niemiec (Grossdeutschland). Dzisiaj, uwolniona od historycznych uwikłań związanych z ekspansjonizmem niemieckim, idea ta jawi się jako próba ożywienia romantycznego i kulturowego ducha Europy Środkowej.

*

Opracowanie Marina Baczwarowa i Andrzeja Suliborskiego powinno zainterc- • sować szeroki krąg odbiorców, począwszy od uczniów szkól średnich, studentów kierunków humanistycznych, społecznych i ekonomicznych, po hobbystów śledzących wydarzenia polityczne rozgrywające się we współczesnym święcie. Dla wszystkich wymienionych książka ta może być wartościowym przewodnikiem encyklopedycznym, ułatwiającym zrozumienie aktualnych procesów politycznych, ich genezę i kontekst. Każdy, kto interesuje się stosunkami międzynarodowymi i przyszłością naszego świata, powinien tę książkę przeczytać.