LastScan10

Rozwój moralny. Teoria J. Piageta i L. Kohlberga

Pierwszym, który rozwój moralny poddał psychologicznej analizie, był Piaget (1967). Stwierdził on, że po charakterystycznym dla dzieciństwa stadium realizmu moralnego, w okresie dorastania młodzież osiąga stadium autonomii moralnej, w którym postępowanie uniezależnia się od opinii otoczenia, natomiast wyznaczają je intencje, wynikające z subiektywnej odpowiedzialności. Rzeczywistą siłą kształtującą rozwój moralny jest według Piageta współdziałanie z rówieśnikami, w wyniku którego powstaje wewnętrzna potrzeba traktowania innych ludzi w taki sam sposób, w jaki sami chcieliby być traktowani.

Na podstawie teorii rozwoju poznawczego Piageta i w nawiązaniu do jego koncepcji moralnego rozwoju, L. Kohlberg (1984) wyróżnił przypadający na wczesny okres dorastania tzw. konwencjonalny poziom rozwoju moralnego w którym jednostka kieruje się standardami należącymi do innych, np. do rodziców. Na tym poziomie Kohlberg wyodrębnił dwa stadia: (1) w którym ocena zachowania wynika z aprobaty społecznej, przy czym ważną rolę odgrywa aprobata rówieśników oraz (2) w którym ocena zachowania oparta jest na prawie i porządku, oraz odczuwany jest szacunek dla autorytetów.

Rygoryzm moralny

Kategorią moralną odnoszoną do młodzieży jest rygoryzm moralny, czyli ujmowanie powinności jako bezwzględnych, od których nie wolno odstępować. Przyczynia się on do tego, że młodzież bywa pryncypialna i surowa w swoich ocenach. Jednak A. Gołąb (1979) w swoich badaniach wykazał, że rygoryzm moralny wykazuje najwyższy poziom w wieku wczesnoszkolnym (tj. od 7.-11. r.ż.), następnie systematycznie maleje, osiągając minimalny poziom około 20. r.ż. Dopiero u ludzi dorosłych następuje ponowny wzrost postaw rygorystycznych, jednak różnią się one od rygoryzmu dziecięcego. Dziecięca odmiana rygoryzmu jest, według Gołąba, związana z niedojrzałością poznawczą, egocentryczną motywacją i surowym treningiem wychowawczym, przy czym wpływ takich rygorystycznych standardów na postępowanie jest w tym wieku niewielki. Spadek rygoryzmu u młodzieży wiąże się ze złożonością problemów i sytuacji jakich ona doświadcza. Problemy i sytuacje wymagają dużej elastyczności postępowania oraz rozumienia relatywizmu zjawisk, czego młodzież dopiero się uczy. Dojrzały rygoryzm, który według Gołąba cechuje stabilność uznawanych standardów, zdolność ich uzasadniania oraz wpływ na postępowanie, występuje (o ile w ogóle) dopiero w wieku dojrzałym.

Idealizm młodzieży

Niewątpliwym faktem jest występowanie u młodzieży różnorodnych postaw, zarówno idealizmu, jak nihilizmu czy cynizmu oraz rozbieżność między deklarowanymi przekonaniami a dokonywanymi w codziennym życiu wyborami. Świadczą one o tym, że idealizm młodzieńczy, rozumiany jako potrzeba czynienia dobra, jest wprawdzie uznaną właściwością okresu dorastania (Crow, Crow, 1956; Obuchowski, 2000), wymaga jednak wystąpienia określonych warunków do urzeczywistnienia się. Należy do nich m.in. respektowanie prawa młodzieży do samodzielności i do szacunku. Wybitny polski psycholog, S. Szuman (Szuman, Pieter, Weryński, 1933) uważał, że idealizm rodzi się z marzeń, których jeszcze nie opanowało doświadczenie. Wyróżnił on 3 fazy idealizmu młodzieńczego: (1) idealizm antycypacyjny, który jest oczekiwaniem dobra; młodzież wytwarza sobie idealny model rzeczywistości, (2) idealizm kompensacyjny, który występuje po złych doświadczeniach jako protest i ucieczka od rzeczywistości, jako niezgoda na brutalność świata, (3) idealizm normatywny, kiedy to idealizm staje się przyjętą normą, świadomym wyborem. Ponieważ pragnienie naprawy świata kieruje się wówczas ku sprawom realnym, fazę tę Szuman nazywa zamiennie idealizmem praktycznym. Badacz ten wysoko cenił idealizm młodzieży, przypisując mu funkcję rozwojową i ochronną: rozwija świat duchowych wartości i „przykrywa szarzyznę życia barwną zasłoną”.

Współczesna psychologia rozwojowa dysponuje cennymi badaniami A. Guryckiej (1991), które m.in. dotyczyły idealizmu młodzieży, badanego analogicznie do badań przeprowadzonych w latach 30. przez Szumana. Stwierdziła ona, że badana młodzież rozumie idealizm konkretnie, pragmatycznie. Wyniki tych badań są bliżej przedstawione w dalszej części rozdziału.

Wiara i religia

W kształtowaniu się poglądu na świat większą lub mniejszą rolę odgrywają wierzenia religijne młodzieży. I w tym zakresie poglądy młodzieży są znacznie zróżnicowane. Ujmując ogólnie, dorastanie jest zazwyczaj okresem poszukiwania swojego stosunku do Boga i religii, jest czasem buntu i podważania tradycji, pragnienia dobra idealnego. Nie dostrzegając go wokół siebie - młodzież niekiedy odchodzi od religii albo ulegając obietnicom, zbliża się do sekt religijnych.

Zainteresowanie wiarą i religią jest również odzwierciedleniem rozwoju myślenia abstrakcyjnego. Poglądy religijne młodzieży oparte są mniej na dosłowności i konkretności, dorastający stają się też bardziej tolerancyjni i mniej dogmatyczni (Conger, 1973). Różnorodne postacie młodzieńczego buntu religijnego zazwyczaj ulegają w kolejnych latach modyfikacjom, z których ostatecznie wyłania się bądź świadoma akceptacja religii, w której się wyrosło lub którą się wybiera, bądź świadoma negacja. Zarówno akceptacja, jak i negacja mogą przybierać różne formy. Wskazują na to obserwacje, brak jednak wiarygodnych badań empirycznych, które pozwoliłyby na ocenę tych zjawisk.

Na okres dorastania przypadają również początki procesu samokształcenia i samowychowania, uzyskując pełny rozwój dopiero w wieku młodzieńczym¹.

5.2.6. Krystalizowanie się tożsamości.

Akceptacja własnej płci

Okres dorastania jest czasem intensywnego poszukiwania własnej tożsamości i prób jej określenia. Jednak rozwój tożsamości jest procesem długotrwałym, którego początek wiąże się ze zjawiskiem przywiązania i poczuciem własnej odrębności w niemowlęctwie (Marcia, 1989). Małe dziecko poznaje siebie przez stosunek

1

Na temat samokształcenia i samowychowania pisze m.in. M. Dudzikowa w książce Praca młodzieży nad sobą, Wydawnictwo „Terra”, Warszawa 1993.