na dz z pol046

94

ligii w odniesieniu do czasów, które bada archeologia? Próba odpowiedzi na tak sformułowane pytanie jest szalenie skomplikowana. Nie podejmuję się, rzecz jasna, ostatecznie rozwiązać tę kwestię. Chciałbym jedynie podzielić się własnymi przemyśleniami na ten temat. Truizmem jest niewątpliwie stwierdzenie, iż odróżnienie magii od religii jest problemem o wiele starszym niż antropologia czy religioznawstwo. Zobaczmy więc jedynie, co w ogóle umożliwia nam odróżnienie magii od religii. Wydaje się, iż miejsce elementu symbolicznego w myśleniu ludzi zamieszkujących w pradziejach obszary dzisiejszej Polski. Na podstawie najnowszych wyników badań antropologicznych (etnologicznych) przyjąć możemy, iż na etapie gospodarki przyswajalnej, a więc w starszej i środkowej epoce kamienia, w okresach, w których - jak pamiętamy - obszary dorzecza Odry i Wisły penetrowały ludy zbieracko-łowieckie - element symboliczny nie był wyodrębniony, lecz tkwił implicite w działaniach społecznych. Oznacza to, iż element ów nie może być przez nas traktowany jako jednostka względnie autonomiczna. Dla ówczesnych mieszkańców ziem polskich sens praktyczny był jednocześnie symbolicznym i na odwrót. Później, na etapie gospodarki wytwórczej, element symboliczny był stale obecny i stanowił coś w rodzaju pomostu łączącego ludzkie działania z praktycznie uchwytnymi, pożądanymi ich efektami. Środki symboliczne traktowane były jako środki nacisku na rzeczy symboliczne i traktowane jako „symboliczne środki produkcji” i środki wymuszania większej efektywności czynności praktycznej.

Reasumując stwierdzić możemy, iż społeczeństwa wczesnotradycyjne. do których zaliczyć możemy grupy ludzkie zasiedlające w pradziejach dzisiejsze obszary ziem polskich, to - według J. Habermasa - wzorcowy podmiot działań komunikacyjnych. Działania te służyły, jak już wspominałem, wyrażaniu - niejednokrotnie poprzez spektakularne realizacje ikonograficzne - przynależności do określonej grupy ludzi, bogów itp. Działania takie są własnością homo 1 u d e n s. Tak więc w czasach, które bada archeologia, element symboliczny był stale obecny w działaniach praktycznych ludzi mieszkających na obecnych ziemiach polskich. Czy w związku z tym mówić możemy o wykształceniu się w starożytności trwałej doktryny religijnej? Twierdząca odpowiedź na tak sformułowane pytanie w świetle powyższych uwag nie wydaje się możliwa.

ZIEMIE POLSKIE W OKRESIE WĘDRÓWEK LUDÓW

Nazwa tego okresu, jak i jego granice czasowe są w zasadzie umowne. W licznych opracowaniach encyklopedycznych mianem tym określana bywa okres w dziejach Europy od momentu pojawienia się Hunów i upadku państwa Gotów (375 r. n.e.) do usadowienia się nad środkowym Dunajem - Awarów (568 r. n.e.). Zanim jednak przedstawię w ogólnym zarysie sytuację historyczną i kulturową panującą w okresie wędrówek ludów na obszarach dzisiejszej Polski na tle europejskim, chciałbym cofnąć się nieco wstecz i wspomnieć o wcześniejszych najazdach obcych ludów na obszary dorzecza Odry' i Wisły.

W literaturze archeologicznej wielu zwolenników ma teza, iż około 500 r. p.n.e. na tereny dzisiejszej Polski (Śląsk, Wielkopolska i Kujawy) najechali Scytowie. Były to koczownicze plemiona pochodzenia irańskiego. W VII do III w. p.n.e. zamieszkiwały one północne wybrzeże Morza Czarnego. Scytowie poznani zostali dzięki odkryciom archeologicznym i licznym przekazom greckim, które wymieniają ich w początkach VII w. p.n.e. Mniej więcej od połowy tego wieku zajęli oni stepy północnego Nadczar-nomorza. a następnie tereny sięgające do ujścia Dunaju, wypierając mieszkających tam przedtem Kimmerów. Herodot dzielił ich na kilka ugrupowań, a więc „Scytów - królewskich” mieszkających między Dnieprem a Donem, „Scytów - koczowników” zasiedlających obszary na zachód od dolnego Dniepru i na Krymie, „Scytów - rolników” przemieszanych częściowo z koczownikami rezydującymi na terenach między Ingułą i Dnieprem i wreszcie „Scytów - oraczy” osiedlonych na Wołyniu i Podolu. Ostatnia ich grupa zaliczona została do Scytów' wyłącznie na podstawie podobieństwa kultury materialnej i zwyczajów, nie zaś przynależności etnicznej.

Podstawową gospodarkę dwu pierwszych ugrupowań Scytów stanowiła pasterska hodowla bydła i koni, dwóch następnych natomiast uprawa ziemi i hodowla. Struktura osadnicza była niewątpliwie zróżnicowana, o czym zdają się świadczyć wielkie osiedla obronne np. Kamienskoje o powierzchni około 12 km kwadratowych czy przeszło dwukrotnie większe - Bielskoje (30 km kwadratowych). Grody te były ośrodkami władzy politycznej i także centrami produkcyjno-wymiennymi. W trakcie ich badań odkryto bowiem ogromne zagrody dla bydła, warsztaty brązownicze i metalurgii żelaza.