Na skałach�lvados6

_ Sygictyiteki, Na skałach Calvados (6 stron j

TTcena świata ł towarzyszące jej uczucia. Przy czym Syg. trzyma się zasady decorum, jego opowieść (w porównaniu np. z "Godami życia") jest wyjątkowo zrównoważona, nie ma w niej ani zachwytu nad bytem, ani tragizmu wynikającego z jego praw. Nie ma tu bumu czy skargi, jest spokojne stwierdzenie: każdy ruch, każda czynność, każdy postęp dokonuje się kosztem życia. I jeszcze ironia -"sczezło tylko światło, próżna chwała bytu ( ... )”. Odejście od koncepcji pozytywistyczno-naturalistycznych w stronę dekadentyzmu czy modernizmu nie było więc w przypadku Syg. łatwe i mechaniczne, pisarz wiedział jak krótka jest droga od monistycznego panteizmu do "nirwany”. Na zwątpienie też się nie godził. Omawianym w "Porachunkach" melancholijnym powieściom Pierra Lotiego ("ludzie zdrowi i dzielni odrzucają tę poezję z niesmakiem”) przeciwstawił "Robinsona Cruzoe", tę epopeję "energii, wytrwałości i cierpliwości, w której Judzie pracy krzepić mogą nerwy i ducha”. Czytelnik może dostrzec w "Skałotoczu” pytanie o sens bytu, pisarz nie chce jednak na nie odpowiedzieć, jakby nie dostrzegał potrzeby takich pytań i odpowiedzi. Mówi natomiast o pracy.

Na zakończenie warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden wątek znaczeniowy "Skałotocza-palczaka". Oto fragment listu Stanisława Witkiewicza do syna, napisanego w czasie rewolucji 1905 r: "Rosja jest w stanie skały, którą podtoczyły skało toczę. Skałotocz jest spiskowiec. Znalazłem duży odłam skały, cały stoczony i pełen tych tak skromnych, wyglądających jak daktyle, panów. Idą one w głąb opoki fata li stycznie skazane na zaginięcie - ale skała stoczona i nadziana ich trupami od uderzenia fali -rewolucji - łamie się i wpada w morze. Z ludzkiego punktu widzenia robota niszczycielska, ale z przyrodniczego jest to ciągłe przebudowywanie świata - morze i skała są tylko dwoma czynnikami ogólnego ruchu sił przyrody”.

Bliski znajomy Syg. z czasów naturalistycznej kampanii w "Wędrowcu” poszedł jak widać dalej w interpretacyjnych wnioskach: skała - Rosja; skałotocz-spiskowiec, ale zachował powiązane z aiegoryzacją przyrodnicze ujęcie motywu. Jeśli przyjmiemy jedną z obiegowych opinii, w myśl której naturalizm jest oznaką rozkładu czy omdlenia XIX-wiecznej społeczności, to w kontekście Witkiewiczowskiej interpretacji "Skałotocza" jasne się stanie, dlaczego polskie powieści natura! istyame przeniknięte są powierzchownym mimo wszystko optymizmem; naturalizm zajmował się chorobami, a nas toczyła nie znana na Zachodzie choroba, "choroba niewoli'’.

To, co było w naturalizmie formą, sposobem, techniką - znalazło w późniejszej literaturze szerokie zastosowanie. To, co było postawą zostało w historii (literatury). Pusta, bo pozbawiona postawy, której była wyrazem, forma nie powinna już znaczyć. Dlatego naturalizm może wydawać się dzisiaj czymś przebrzmiałym, zamkniętym. Pozostał cały repertuar chwytów i sztamp na doraźny użytek, bogato wykorzystywany w codziennym życiu literatury (i nie tylko), ale pozbawiony siły takiego oddziaływania, w którym tworzą się nowe wartości. Mechanizm jest w końcu zwyczajny - wyprzedaż : chwytów uśmierca ruch żywy, lub też jest jego zagłady świadectwem. Intencja kulturowa oddalając się w przeszłość, ma szansę przetrwać tylko w swoich wtórnych objawach, lub też odrodzić się na nowo jako postawa wtedy, gdy ktoś zechce wziąć ją na siebie. Stać się to może wtedy, gdy postawa okaże się przydatna w innych warunkach historycznych, lub gdy jest na tyle uniwersalna, że sprawdza się zawsze. Wydaje się, że naturalizm wyprzedał swoje sposoby, swoje formy. A jednak pozostał intrygującą tajemnicą    . Henryk Michalski

1.    Twórczość Antoniego Sygietyńskiego

"Na skałach CaWados. Powieść z życia normandzkich rybaków” z ilustracjami Stanisława Witkiewicza, "Romans i Powieść" \ 883, T. IV, nr 141-156. Wyd. osobne - Warszawa 1884, 1956. "Album Maksa i Aleksandra Gierymskich". Tekst .. z 24 rycinami, Warszawa 1886.

"Wysadzony z siodła. Powieść z życia współczesnego", "Głos" 1890, nr 15-27, 32-51.

"Drobiazgi" (zbiór nowel) Lwów 1900. Z portretem autora i wstępem krytycznym Piotra Chmielowskiego. Wznów. 1^07.

"Święty ogień" (nowele) z przedmową Zdzisława Dębickiego, Warszawa 1918.

"Nowele wybrane", posłowie T. Weissa, Kraków 1957. "Pisma krytyczne wybrane" w opracowaniu Z. Szweykowskiego, W-wa 1932. "Pisma krytyczne", wybrał i opracował Jan Zygmunt Jakubowski, Warszawa 1962.

2.    Opracowania

Dętko J., "Antoni Sygietyński. Estetyk i krytyk", Warszawa 1977. Kulczycka-Saloni, A. Sygietyński 1850-1923 (w-:) Obraz Literatury Polskiej w Okresie Realizmu i Naturalizmu, t. rv.

Michno J., "Narracja w prozie Antoniego Sygietyńskiego 1880—190)", Wrocław 1967.

Paczoska E., Antoni Sygietyński - teoretyk w laboratorium naturalizmu (w:) J. Kulczycka-Sałoni, D. Knysz-Ru-dzka, E. Paczoska, "Naturalizm i naturaliści w Polsce. Poszukiwania, doświadczenia, kreacje", Varszawa 1992.

Speina J-, "No skałach Cahmdos". Zeszyty Naukowe UMK w Toruniu, z. 6. "Filologia Polska" Toruń 1962.

Weiss T., "Antoni Sygietyński jako krytyk", Katowice 1965.

Dryga Z., Poetyka ’* Ska/otocza-palczaka .. A. Sygietyńskiego, "Roczniki Naukowo-Dydaktyczne WSP w Krakowie* z. 17, R 3953

6