NoB7

156 NAUKA O BOGU

w sporach stosowane. Dla biskupów w Nicei „obraz" jest doskonałym, ścisłym opisaniem homoousios. Ale czy słowo to nie oddziela znów relacji ekonomicznych w Bogu od imma-nentnych? Myśl hellenistyczna miała zresztą i tak trudności w dostrzeganiu w człowieczeństwie Logosu obrazowego wskazania na Ojca.

4.4    Bóstwo Ducha Świętego

4.4.1    Spór pneumatomachiczny

„(Wierzymy) w Ducha Świętego" — tak brzmiało ostatnie, jakby urwane zdanie symbolu nicejskiego. Nie miało to być wyrazem mniejszego zainteresowania. Już Orygenes uczył, że „nie można osiągnąć Ojca czy Syna bez Ducha Świętego"²². Jednak w sporach, które doprowadziły do soboru w roku 325, chodziło przede wszystkim o pytania, które wyłoniła chrystologia. Zgodnie z tym dogmatyczne ustalenia koncentrowały się na stosunku między Ojcem i Synem.

Gdy został wyjaśniony, kwestia pneumatologiczna stała się paląca. W jakim stosunku stoi Pneuma, Duch Święty, do jednych co do istoty Ojca i Syna? Czy obejmuje Go pojęcie homoousios, czy nie? W tym drugim przypadku powtarza się ariańska konsekwencja: wówczas Duch należy do stworzeń. Około roku 360 sprawa znalazła się na porządku dziennym teologii. Impulsem stała się działalność pneumatomachów („zwalczających Ducha", od pneuma = duch i machesthai = walczyć; ściślej: „zwalczający bóstwo Ducha Świętego") zwanych również macedonianami (od Macedoniusza, biskupa

²² Princ. 1, 3, 5; tzt D 2/1, nr 93. Zob. również w niniejszym podręczniku traktat VIII pt.: Pneumatologia.

Konstantynopola). Działali oni zwłaszcza w Azji Mniejszej i w Dolnym Egipcie, szukając zwolenników w grupach ascetycznych mnichów. Znamy ich właściwie tylko z pism przeciwników, których protagonistami są Atanazy i Bazyli z Cezarei. Pneumatomachowie argumentują na przykład wskazując, że Duch nazywany jest darem i dlatego nie można Mu oddawać czci tak jak Dawcy (Bogu). Tak więc Duch jest stworzeniem, stojącym nieco tylko wyżej, niż aniołowie. Immanentnie teologicznie bowiem w zakres pojęcia „Bóg" wchodzą zdaniem pneumatomachów tylko relacje „nie zrodzony" (Ojciec) i „zrodzony" (Syn); dla Ducha nie może tu być miejsca, stąd pozostaje Mu tylko zakres tego, co nie-boskie. Ariański subordyna-cjanizm nie był wprawdzie tym samym podtrzymywany dla Ojca i Syna, ale broniony w odniesieniu do Ducha. Naukę pneumatomachów można ująć w następujący schemat:

BÓG	procesy zrodzenia	OJCIEC SYN
NIE-BÓG	zawdzięcza początek	DUCH ŚWIĘTY
	dar
	stworzenie

Atanazy odrzuca tezę, jakoby Duch Święty był różny co do istoty od Ojca i Syna. Burzy ona dynamikę historiozbawczą procesu przebóstwienia, dla którego istotowa jedność obu pierwszych Osób jest konieczna. Według Pawła i Jana Duch sprawia, że stajemy się podobni do Chrystusa. Jest On obrazem Chrystusa w nas — mówi Aleksandryjczyk — tak jak Syn jest obrazem Ojca. Dalej jednak mówi: „Taki jak obraz musi być ten, kto jest jego obrazem. Dlatego słuszne jest, że Logos nie jest nazywany stworzeniem, jest bowiem obrazem Ojca. Kto