obraz
8

m

Zeus — wciąż według Prac Hezjoda — ma innego jeszcze informatora: swą córkę ³³ Dikei, „Sprawiedliwość”. Ona także krąży po ziemi, odziana jak „trzydzieści tysięcy” szpiegów — „powietrzem” ³⁴, czyli niewidzialna; ona również przygląda się ludzkim uczynkom³⁵; a kiedy ktoś ją obrazi, czyli postąpi źle, skarży się Zeusowi, żądając ukarania złoczyńcy:

Jeśli ktokolwiek ją skrzywdzi lub czegoś krętactwem dokona,

Zaraz pobiegnie do ojca swojego, do Zeusa Kroniona,

Niosąc do niego na ludzi zbrodniczych swe skargi i żale...

Prace, 258-—60.

Myśl, że Dike widzi wszystko, co ludzie robią, i karze złe uczynki, spotyka się także u Solona (fig. 4.15) i u tragików: Dike wszystko widzi, nawet w ciemności, widzi nie będąc widziana i dobrze wie, kto zasługuje na karę (Eurypides)³⁶: przysłowiowe jest w tym sensie „oko Dike” ³⁷. Pojęcie wszystkowidzącej Dike, która z nieba czuwa nad wszystkimi ludzkimi uczynkami, przeszło także do orfizmu ³⁸ — iw orfizmie Zeus jest także „wszyst-kowidzący” ³⁹.

Owo wszystkowidzenie Dike, którym posługuje się dla Zeusa — na ziemi albo przy nim w niebie, jest tylko odbiciem wszystko-widzenia Zeusa: oko Dike jest okiem Zeusa. Jak sama Dike-Spra-wiedliwość stanowi pewien aspekt Zeusa, aspekt badawczy i karzący śmiertelnych, tak też wszystkowidzenie-wszechwiedza Zeusa, jako boga niebios, odbija się w jego córce Dike Również i Temida, matka Dike i córka Uranosa, „Nieba” ⁴⁰, jest „wszyst-kowidząca” ⁴¹. Istnieje wyraźny związek między Dike a innymi oczyma wszystkowidzącego bóstwa (nieba) — księżycem i gwiazdami; widać to u Plutarcha, gdzie Arion, cudem uratowany z odmętów morskich, patrząc w niebo wygwieżdżone i rozjaśnione księżycem, mówi, że nie tylko „jedynym okiem Dike”, ale i innymi oczyma, którymi są gwiazdy i księżyc, Bóg widzi wszystko, co się dzieje na ziemi i morzu⁴².

Czuwanie Zeusa nad ludzkimi postępkami sławi w uroczystych słowach Archiloch:

O Zeusie, oj_;cze Zeusie, Tyś w niebiesiach pan,

Ty czynów ludzkich widzisz bieg,

I złych, i sprawiedliwych twój się troska duch O prawo, którym żyje zwierz,

Sprawiedliwe i dumne, czy perfidne.

Archiloch, frg. 88, Bergk (przekład Stefana Srebrnego)

Lecz każdej rzeczy Zeus z góry przesądza koniec... — mówi Solon (frg. 13, w. 17) i porównując swoją karę do rozpętania niszczącego huraganu (por. II, 16.383 i nast.), ciągnie:

Taka też Zeusa jest kara. Lecz rzadko tak bywa; że zaraz Srogi okaże on gniew, tak jak to czynić zwykł człek.

Nikt jednak przed nim na zawsze swych zbrodni zataić nie zdoła,

Ale nadejdzie raz czas, gdy one wyjdą na jaw.

Solon., frg. 13, w. 25—28

W antologii Teognisa czytamy, że Zeus zna myśli i ducha każdego człowieka⁴³. Pindar mówi o Zeusie jako o świadku przysięgi ⁴⁴.

U tragików Zeus jest „wszystkowidzący” ⁴⁵. Czuwa nad każdą rzeczą:

Bo ja — Zeus świadkiem, który wszystko widzi.

Sofokles, Antygona, 184 (przekład M. Brożka)

...Przecież Zeus na niebie

Dojrzy wszystkiego, on rządca ogromny;

Sofokles, Elektra, 174—5 (przekład Kaz. Morawskiego)

W Edypie w Kolonie (w. 702 i nast.) mówi się o wieczyście otwartym oku⁴⁰ Zeusa, które strzeże -—■ wraz z niebieskooką Ateną — świętej oliwki na Akropolu⁴⁷; u Erypidesa także oko Zeusa jest organem wszechwiedzy najwyższego boga, przed którą nie zdoła się skryć gorsząca namiętność, jaką przypisuje się Hipolitowi⁴⁸. Ale u Eurypidesa dawna wiara zdaje się już chwiać: na widok martwej Hekuby Taltibios zadaje sobie pytanie, czy Zeus naprawdę widzi ludzi (por. wątpliwość bezbożnika co do wszystkowidzenia Jahwe (r. V, 1), czy to raczej nie przypadek lub fortuna rządząca ludzkimi sprawami⁴⁹.

Oznaką tendencji do wyjścia poza tradycyjne pojęcia religijne jest pojawiający się już u Pindara i Ajschylosa⁵⁰, ale częściej u Eurypidesa i późniejszych poetów tragicznych, zwyczaj

145