obraz4

Na innym jeszcze egzemplarzu, znalezionym w Tournai, głów było siedem, a zachowało się z nich pięć: Trzygłowego brak⁶¹.

Fragmenty innych waz tego samego rodzaju znaleziono w samym Bavay⁶², w Elouges (Hainaut)⁶³, w Aiseau (Charleroy), w Schalkhoven (Limburg) ⁶⁴ itd. Na jednym z fragmentów, znalezionym w Mons (fig. 54), widnieje tylko wizerunek Trzygłowego⁶⁵. W Trewirze znaleziono (i tam się też znajduje) jedna z foremek służących do modelowania popiersi: w tym wypadku jest to popiersie bez brody⁶⁶.

Grupa jest, jak widzimy, bardzo jednolita nie tylko pod względem techniki⁶⁷, ale również jeśli chodzi o brzuchaty kształt waz i stylu. Uderza to przede wszystkim w sposobie traktowania włosów (spiralnie skręconych) i brody (okrągłe kędziory albo proste kosmyki). Twarze — względnie popiersia — są zwrócone zawsze na wprost, ułożone obok siebie jak medaliony. Wszystkie mają wielkie wytrzeszczone oczy w dużyeh orbitach i brwi ipniej lub więcej łukowato wygięte. Inny wspólny szczegół stanowią znaki umieszczone pomiędzy poszczególnymi twarzami: trzy lub dwa wyżłobione dłutem zagłębienia jedno pod drugim (Bavay), kółko (Jupille), kółko z krzyżykiem pod nim (Troisdorf)⁶⁸. Większość archeologów określa czas powstania tych waz na II—III wiek, inni, opierając się na stylu wizerunków, umieszczają je w 1 w. n.e.⁶⁹ Wspólne jest także pochodzenie z terytorium pomiędzy Mozą (i Sambrą) a Renem, stanowiącego część dawnej Belgii. Bavay, skąd pochodzi waza paryska, to starożytne Bagacum, stolica kraju Nerviów, jednego z plemion celtyckich na terenie Belgii⁷⁰; terytorium Liegie, z którego pochodzi egzemplarz z Jupille, stanowiło również część Belgii: waza kolońska, znaleziona w germańskim grobowcu, była także, według wszelkiego prawdopodobieństwa, rękodziełem belgijskim ⁷¹.

Trzygłowej postaci z tych waz nie można oddzielić od trzygłowego bóstwa ze stel, słupków wotywnych i innych zabytków rzeźby z Galii rzymskiej, o których była mowa wyżej. Również i pod względem formalnym (typ „skoncentrowany”, ale z sześciorgiem oczu, por. rozdz. XII, 1) Trzygłowy z waz zbliżony jest do tamtego z pomników rzeźbionych. Odmienny jest, jeśli chodzi o wazy, kompleks ikonograficzny, którego część stanowi Trzy-

Ulowy. Kompleks ten, oparty na liczbie siedem, ma przypuszczalnie związek z siedmioma planetami i siedmioma dniami tygodnia ⁷². Tydzień, jako część miesiąca związana z fazami księżyca, jest bardzo dawnego babilońskiego pochodzenia. Pod wpływem astrologii chaldejskiej poszczególne dni zostały później powiązane każdy z innym bóstwem, niejako oddane pod ich wpływ. Kiedy w epoce hellenistycznej tydzień rozpowszechnił się w święcie greckim i rzymskim, babilońskie bóstwa planetarne utożsamiono z tyluż bóstwami świata klasycznego i od nich wzięły nazwę poszczególne dni tygodnia: „dzień Słońca — niedziela, (dies Dominica), „dzień Księżyca’' — poniedziałek (dies Lunae), „dzień Marsa” — wtorek (dies Martis), „dzień Merkurego” — środa (dies Mercurii), „dzień Jowisza” — czwartek (dies Jovis), „dzień Wenery” — piątek (dies Veneris), i „dzień Saturna” — sobota (dies Saturni); same bóstwa były przedstawiane ikonograficznie zgodnie z odnośnymi typami konwencjonalnymi sztuki hellenistyczno-rzymskiej: Słońce z promienistą głową, Księżyc z półksiężycem, Mars w hełmie, Merkury z kaduceuszem, Jowisz z piorunem, Wenus ze zwierciadłem, Saturn z kosą. Kiedy następnie, głównie w II—III w. n.e., ale może i wcześniej, tydzień jako miara czasu rozprzestrzenił się z Rzymu na zromanizowaną Europę zachodnią, rozpowszechniły się również schematy ikonograficzne bóstw planetarnych wzorowane na tradycyjnych, klasycznych⁷³. Te charakterystyczne pomniki, nazywane powszechnie „kolumnami Jowisza” (albo „Giganta”)⁷⁴, które w tym właśnie okresie pojawiły się w dużej ilości w północnej Galii, Nadrenii i gdzie indziej, mają zawsze, ponad czworokątną podstawą z czterema postaciami bóstw (tzw. „kamienie czterech bóstw”, o których powiemy dalej rozdz. XII, 3), mniejszych wymiarów bęben, przeważnie ośmioboczny, na którym wyobrażone jest siedem bóstw (po jednym na każdym boku); są to właśnie bóstwa planetarne, patronujące siedmiu dniom tygodnia; na ogół ukazane są w całej postaci, ale czasami wizerunek ogranicza się do popiersia lub samej głowy⁷⁵. Popiersia (lub głowy) bóstw, w wypukłorzeźbie albo po prostu namalowane różnymi kolorami, są często spotykanym motywem zdobniczym w owej charakterystycznej ceramice z czarną błyszczącą polewą i dekoracją a barbotine, bardzo rozpowszechnionej zwłaszcza w III

191