Obraz9

122 XIV. Obywatel: jego wolności, prawa i obowiązki

w końcu XVIII i w XIX wieku. Inne są dorobkiem ostatnich dopiero dziesięcioleci. Dotyczy to na przykład prawa do prywatności, prawa dostępu do danych osobowych.

164. Przedstawiony tu bardzo pobieżnie katalog osobistych i politycznych wolności i praw człowieka i obywatela uzupełnić trzeba katalogiem wolności i praw socjalnych, ekonomicznych i kulturalnych. Pojawienie się przynajmniej niektórych z tych wolności i praw jest kwestią ostatnich dziesięcioleci. Mówi się w związku z tym o drugiej i trzeciej generacji wolności i praw człowieka i obywatela. Zakres, w jakim poszczególne państwa gwarantują swoim obywatelom, a niekiedy też innym osobom, te wolności i prawa, jest różny. W znacznej mierze zależy on od dominujących w danym państwie tendencji ideowo-politycznych oraz od materialnej zasobności poszczególnych społeczeństw. Wśród wolności i praw tego rodzaju wymienić należy na przykład: prawo własności, wolność przedsiębiorczości, wolność pracy i swobodę wyboru zawodu lub zatrudnienia (te trzy prawa znano już w XIX wieku), prawo do zabezpieczenia społecznego, prawo do bezpłatnej nauki w szkołach publicznych (z ograniczeniami), prawo do opieki zdrowotnej gwarantowanej na koszt państwa, prawo do czystego środowiska. Znaczenie, jakie nadaje się wskazanym tu prawom, zwłaszcza socjalnym i kulturalnym, jest charakterystycznym elementem teorii i praktyki współczesnego państwa socjalnego - opieki, sprawiedliwości społecznej, dobrobytu {welfare State, L 'Etatprovidence).

W państwach, w których dominuje konserwatywno-liberalna koncepcja organizacji gospodarki i życia, społecznego teoria i praktyka welfare State są kwestionowane. Podnosi się fakt, że ich realizacja znacznie powiększa koszty funkcjonowania państwa, które w ostatecznym rachunku (przez podatki i inne daniny publiczne) i tak spadają na barki obywateli. Przyczynia się to do spowolnienia rozwoju ekonomicznego i do osłabienia innowacyjnego potencjału gospodarki narodowej, a przez to utrudnia podnoszenie powszechnego standardu życia. Państwo nie powinno zatem szafować obietnicami, z których nie jest na ogół w stanie się wywiązać, nie powinno nadmiernie rozbudowywać katalogu praw socjalnych. Powinno być zarazem tanie i uruchamiać mechanizmy opieki społecznej tylko w ostateczności.

i < i«;U i temu sldoni obywateli do przedsiębiorczości i do aktywnych i u.m o własny los. Na państwie ciąży natomiast obowiązek zapewni.-i na obywatelom bezpieczeństwa i chronienia ich wolności (np. wła-iiM .n, gospodarowania), by mogli bez obaw uruchomić całą swoją . iii-i gię i całą swoją przedsiębiorczość.

165.    Problemem będącym przedmiotem ciągłej refleksji jest pytanie o związek między prawami a obowiązkami obywatelskimi. Czy powinno być tak, iż ten tylko może korzystać z zadeklarowanych wolności i praw (np. socjalnych), kto świadczy na i.tcz wspólnoty, wypełnia nałożone nań obowiązki. Czy raczej wolności i prawa służyć winny wszystkim, bez względu na ich .■asiugi, tylko dlatego, że są istotami ludzkimi i że są obywatelami? Gdyby pójść drogą wyznaczaną przez pierwszy sposób rozumowania, znaleźć by się można w sytuacji, w której organy władzy publicznej będą kontrolować to, na ile obywatele realizują nałożone na nich obowiązki, i - w zależności od tej oceny - dawkować dostęp do wolności i praw jednostki. Tego rodzaju rozumienie związku między prawami a obowiązkami może prowadzić do nadużyć i dominacji w stosunkach politycznych w państwie urzędowych cenzorów oceniających zachowania obywateli.

Warto wspomnieć, że w kierunku powiązania swobód z wykonywaniem obowiązków skłaniała się Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 23 kwietnia 1935 roku, stanowiąc w art. 7, że „[...] wartością wysiłku i zasług obywatela na rzecz dobra powszechnego mierzone będą jego uprawnienia do wpływania na sprawy publiczne”. Idea ta wiązała się z etatystyczno-elitarystycznymi koncepcjami ówczesnego obozu rządzącego.

166.    Jednakże na płaszczyźnie moralnej związek między prawami a obowiązkami obywatelskimi niewątpliwie istnieje, zwłaszcza gdy uznaje się państwo za dobro wspólne wszystkich obywateli (por. art. 1 Konstytucji RP z 1935 roku; art. 1 Konstytucji RP z 1997 roku). Gdy na przykład nie będziemy płacić podatków, nie będziemy mogli liczyć na bezpłatną naukę w szkołach publicznych; gdy będziemy uchylali się od spełnienia obowiązku służby wojskowej, w razie zagrożenia nie możemy liczyć na zachowanie niepodległości państwowej, ze