24986 Obraz8

120 XIV. Obywatel: jego wolności, prawa i obowiązki

uwagi poświęca się prawom, a więcej obowiązkom jednostki wobec zbiorowości. W kulturze chińskiej, na przykład, podstawową jednostką, której należą się jakieś prawa, jest rodzina. Pierwszeństwo zbiorowości (państwa, klasy, narodu) głoszą też, a niekiedy i realizują, rozmaite doktryny skrajnie kolektywistyczne, na przykład komunistyczne i nacjonalistyczne.

161. W kulturze europejskiej jesteśmy jednak przyzwyczajeni do stawiania jednostki przed zbiorowością. Myślenie takie i związana z nim postawa rozwijały się w ciągu wieków i są dorobkiem między innymi cywilizacji greckiej i rzymskiej, a w sposób bardzo wyrazisty - europejskiego odrodzenia i oświecenia. Warto przypomnieć, że na kontynencie europejskim jednym z pierwszych aktów władzy publicznej, stwierdzającym istnienie praw jednostki była francuska Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 roku. Była to deklaracja; uznano zatem, że wolności i prawa istnieją niezależnie od stanowienia - mają charakter naturalny - a więc mogą być tylko przedmiotem odkrywania i deklarowania. We współczesnych konstytucjach państw demokratycznych i innych aktach normatywnych ujmuje się je często w charakterystycznej kolejności. Najpierw wymienia się wolności (swobody), to jest sferę wolną od ingerencji władz publicznych i podlegającą jej ochronie, a następnie prawa, to jest uprawnienia podmiotowe jednostki, którym odpowiadają z reguły określone powinności władz publicznych. Na pierwszym miejscu wymienia się człowieka, czyli każdą jednostkę ludzką, niezależnie od przynależności państwowej, której służyć mają wolności i prawa, a dopiero na drugim - obywatela (własnego państwa). Każda wolność i prawo, które służą człowiekowi, służą też obywatelowi, lecz nie odwrotnie. Tak na przykład wolność sumienia i wyznania lub prawo do życia dotyczy każdego, natomiast prawo do zajmowania stanowisk publicznych - tylko obywateli. Demokratyczne państwa współczesne otwierają się zatem na osoby niebędące obywatelami szanując w każdej jednostce jej człowieczeństwo. Rozwinięta teoria wolności oraz praw człowieka i obywatela, praktyka ich realizacji, jest charakterystyczna głównie dla współczesnych państw demokratyczno-Iiberalnych.

162.    W podobny co akty prawa międzynarodowego sposób ulności i prawa ujmuje Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z

' kwietnia 1997 roku. Deklaruje ona (art. 30), że „[...] przyro-il/ona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i pi a w człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych”. Uznaje w ięc wolności i prawa za mające charakter naturalny, a rolę pań-Iwa sprowadza do ich zagwarantowania oraz ustanowienia efektywnego mechanizmu ich ochrony. Wzorem państw Skandynawiach, przede wszystkim Szwecji, gdzie funkcjonuje instytucja ombudsmana, ustanowiono w Polsce urząd Rzecznika Praw obywatelskich. Instytucja taka znana jest współcześnie także w wielu innych państwach europejskich.

163.    Wśród najważniejszych osobistych i politycznych wolności i praw, których zagwarantowanie (zwłaszcza konstytucyjne) i urzeczywistnianie uznaje się współcześnie za decydujące o statusie obywatela w państwie (szersze omówienie tych wolności i praw może być przedmiotem oddzielnego wykładu), wskazać należy: prawo do życia, wolności osobiste, w tym nietykalność fizyczną, prawo do bezstronnego sądu, prawo do prywatności, do tajemnicy korespondencji, nietykalność mieszkania, prawo dostępu do urzędowych informacji o sobie samym, wolność podróżowania po kraju i wyjazdu za granicę oraz do powrotu, wolność wyboru miejsca zamieszkania, prawo do założenia rodziny i wychowania dzieci zgodnie ze swymi przekonaniami, wolność sumienia wyznania, wolność zgromadzeń, zrzeszania się i petycji, prawo do aktywnego uczestnictwa w podejmowaniu decyzji o znaczeniu publicznym, w tym prawa wyborcze czynne i bierne, prawo do zajmowania stanowisk publicznych w państwie. Te wolności i prawa służyć winny wszystkim obywatelom - a niektóre wszystkim ludziom: są zatem wolnościami i prawami człowieka - na zasadach równości, bez jakiejkolwiek dyskryminacji. Ograniczenie czy odebranie tych wolności i praw dopuszczalne jest jedynie wyjątkowo, w przypadkach i na warunkach określonych w konstytucji i ustawach i w ustawo wym trybie. Znaczna część osobistych i politycznych wolności i praw została wprowadzona do omawianego tu katalogu jeszcze