obraz6

60 Rytuały

60 Rytuały

łu, w którym 23 celebransów odgrywa dramat pized wielotysięcz-tłumem powstającym i krzyczącym zależnie od przebiegu gry .

Znaczny rozwój różnych dziedzin sportu wynika dzisiaj zarówno z powszedniego dążenia do wyczynów i panowania nad ciałem, jak i z rozgłosu nadawanego zawodom przez media. Jak zauważa antropolog C. Auge, podczas telewizyjnej retransmisji meczów piłki nożnej po raz pierwszy w historii ludzkości w regularnych odstępach czasu, o ustalonej godzinie, miliony łudzi zasiadają przed swym „domowym ołtarzem”, aby uczestniczyć w celebrowaniu tego samego rytua nym

Dyscypliny sportowe poprzez swój ceremoniał, ścisłe reguły oraz implikacje symboliczne są zbliżone do rytuałów, lecz bardzo trudno całościowo przyporządkować je do określonej grupy obrzędów. Wywodzą się z indywidualnych rytuałów cielesnych, ale na poziomie zachowań i wartości „zbiorowych” bliskie są rytuałom grupowym. Jednak przez swój publiczny i spektakularny charakter spełniają oczekiwania społeczeństwa masowego - szeroki dostęp, wypełnianie wolnego czasu, szukanie zbiorowych emocji związanych z grą, wielokrotne współzawodnictwo między miastami i narodami.

Uważna obserwacja imprez sportowych wykazuje obecność licznych rytuałów, a dążenia do sukcesu i postępu coraz bardziej przenikają elementami symbolicznymi, na co wskazuje J. Raharisoa. Widać to już w etapie przygotowań do rywalizacji sportowej. Na początku treningu zawodnicy narzucają sobie inny rytm życia, dietę, częściowe odosobnienie - odbywa się coś na kształt obrzędu oczyszczenia implikującego liczne ofiary (wysiłek, ograniczenia, czasem cierpienia). Na poziomie zbiorowym, gdy chodzi o przygotowanie ekipy, mamy do czynienia z obrzędami przyjęcia. Kariera sportowca obfituje w ten właśnie rodzaj rytuałów związanych z inicjacją, a następnie z promocją: otrzymywanie stopni, podział na kategorie wiekowe (młodzicy, juniorzy, seniorzy).

- Rytuały związane z ubraniem: ubiór zależy od dyscypliny sportowej (kostium, spodenki, kimono), klubu (kolor, emblemat) i rangi zawodnika (opaska, numer). Oprócz funkcji sygnalizacyjnej i odróżniającej rytuały te pełnią rolę symboliczną wzmacniającą tożsamość grupową wśród ¹ sportowców i kibiców. Jakaś część łub detal kostiumu może nabrać znaczenia fetysza.

- Widowisko sportowe: współcześnie stanowi samo w sobie prawdziwą ceremonię, bogatą w symbole, ze swymi uświęconymi miejscami, chwilami i osobami, publicznością.

Przestrzeń rozgrywek, walki, turnieju stanowi centrum sceny, która pozostaje niedostępna dla widzów - z wyjątkiem sporadycznych i znaczących przekroczeń (entuzjazm lub szał publiczności). Kulminacją spektaklu sportowego stają się wielkie międzynarodowe spotkania w piłce nożnej, tenisie, boksie, a szczególnie igrzyska olimpijskie. Teatralność rytuałów otwarcia i zamknięcia igrzysk jest bardzo wyraźna: przemarsze, prezentacje ekip, witanie sztandarów i proporczyków klubowych, wyznaczanie arbitrów. Emocje zbiorowe znajdują wyraz w owacjach, krzykach i gwizdach publiczności, jednak czasem dochodzi do aktów przemocy wyzwolonej przez kibiców a nawet do śmierci ludzi na trybunach stadionu (Eidhoven). Na zakończenie zawodów czci się zwycięzców i rytualnie rozdaje nagrody: medale, trofea, puchary i w ten sposób jednorazowy sukces nabiera trwałości.

Można postawić pytanie, czy rytuały sportowe nie wyprą kultu religijnego bądź politycznego w czasach, gdy mity i ideologie się zużyty. Taka hipoteza zasługuje na czasowo-przestrzenną analizę porównawczą. Pomimo wielu oznak podobieństwa należy się zastanowić, jak proponuje C. Bromberger¹, nad stopniem analogii pomiędzy meczem piłki nożnej a obrzędem religijnym. Chodzi tutaj o rytuał bez egzegezy, którego aktorzy być może tak nie nazywają, ale trzeba by dowiedzieć się, czy nie przeżywają go w ten sposób.

W każdym razie współczesny sport, jak większość tego typu instytucji przynoszących rozrywkę, posiada wiele cech właściwych naszej epoce: gwiazdorstwo zawodników (nawet w bardzo spójnych ekipach), dążenie do wyczynowości, które prowadzi do instrumentalnego traktowania ciała sportowca, spekulacje reklamowe (sponsoring). Jeśli nawet ekipa sportowa zbyt często ulega przekupstwu i przemocy, to jednak zachowuje waleczność i szacunek dla wartości symbolicznych. ²

1

A. Guttman, From ritual to record, Nowy Jork, 1978; G. Chaitier i G. Vigarello, Tmjectoire du sport, [w:] Le Debat, 1982, nr 17 oraz C. Auge, Football. De l 'histoire sociale a l ‘anthropologie religieuse, w tym samym przeglądzie.

2

Artykuł o klubach w przeglądzie Esprit: Le nowel age du sport, 1987.