Obrazi6

348 WSPOMAGANIE MOTYWACJI DO UCZENIA SIF

6.2.5.2

Wpływ tendencji egotycznych na atrybucję przyczyn

Dążenie człowieka do znalezienia wyjaśnień obserwowanych zjawisk można przedstawić jako czysto racjonalny proces, który przebiega według określonych reguł. Jeżeli sukces został osiągnięty, wówczas można sformułować wniosek o wysokich uzdolnieniach ucznia. Jeżeli egzamin końcowy nie został zaliczony, wówczas upatruje się przyczyn w jego braku zdolności. Obserwacja ludzi w sytuacjach związanych z osiągnięciami prowadzi do wniosku, że w trakcie formułowania wyjaśnień wcale nie troszczą się oni o obiektywizm. To raczej tendencje sprzyjające wysokiej samoocenie lub — jak je również nazwaliśmy — egotyczne wywierają wpływ na proces przypisywania przyczyn. Melvin Sny-der i współpracownicy (1976) mówią o tendencjach sprzyjających dobrej samoocenie (egotycznych), kiedy ludzie mają skłonność do „[...] postrzegania dobrych wyników jako własnej zasługi i odrzucania winy za złe wyniki”. Tendencje te ujawniają się również w atrybucjach przyczynowych i służą do obrony szacunku do samego siebie, a nawet, o ile to możliwe, jego wzmacniania. Podobnie jak teoria dysonansu poznawczego, teoria atrybucji przyczyn bazuje na założeniu, że ludzie dążą do zachowania pozytywnego autowizerunku przed sobą i innymi. Dlatego można u nich stwierdzić wyraźną skłonność do przejmowania odpowiedzialności za pozytywne wydarzenie. Tak więc uczestnik egzaminu będzie wiązał dobry wynik z wewnętrznymi przyczynami. Osiągnął bardzo dobry rezultat, ponieważ sporo wysiłku włożył w przygotowanie się do egzaminu lub dlatego, że jest uzdolniony. Jakie wyjaśnienia poda jednak ten sam kandydat, kiedy spotka go niepowodzenie? Ponieważ uważa się za uzdolnionego, pojawi się pięć przyczyn dysonansu poznawczego. Wówczas zostaną uaktywnione tendencje egotyczne wpływające na odrzucanie winy za złą ocenę na egzaminie i zmniejszenie lub nawet usunięcie wytworzonego dysonansu poznawczego. Cel zostanie osiągnięty dzięki temu, że przyczyny zewnętrzne zostaną wykorzystane w celu wyjaśnienia niekorzystnych zdarzeń. Osoba egzaminowana może tłumaczyć swoje niepowodzenie na przykład pechem. Może również zrzucać winę na egzaminatora, mówiąc, że zachował się nieuczciwie, formułując pytania spoza uzgodnionego materiału. Egotyczne tendencje dopuszczają przywołanie wewnętrznych przyczyn, ale takich jak złe samopoczucie czy niezdolność do koncentracji, o ile uda się tak przedstawić owe czynniki, jak gdyby pozostawały one poza kontrolą jednostki.

Egotyczne tendencje w niektórych uwarunkowaniach dochodzą do głosu silniej niż w innych. Decydujące jest zawsze to, czy korzystne wyniki pociągają za sobą sukces w postaci szacunku ze strony innych, a niekorzystny wynik

— zagrożenie dobrego autowizerunku. Zwykła ocena w szkole, u podstaw której leży społeczna miara porównawcza, w znacznie większym stopniu wymaga strategii ochrony autowizerunku niż ocena, na którą wpływ mają przede wszystkim zmiany wyników ucznia (indywidualna skala porównawcza). „Piotr w tym półroczu znacznie poprawił swoje umiejętności w zakresie matematyki", stanowi z motywacyjnego punktu widzenia znacznie bardziej stosowną wypowiedź niż: „Wyniki Piotra w zakresie matematyki były zadowalające".

6.2.5.3

Emocjonalne skutki sukcesu i niepowodzenia

Tendencje egotyczne zmierzają do korzystnego zaprezentowania się sobie i innym i do obrony przed zagrożeniami. W ostatecznym rozrachunku powinny one jednak wywierać wpływ na emocjonalne skutki pozytywnych lub negatywnych wydarzeń, przede wszystkim jeżeli można je odnieść do wymiarów ^ przyczynowych. Atrybucje przyczyn, a więc także tendencje egotyczne nie wywierają żadnego wpływu na przeżycie emocjonalne, które Weiner charakteryzuje jako „zależne od osiągnięć” i „niezależne od atrybucji” (Weiner i in., 1978, 1979). Jesteśmy po prostu zadowoleni z osiągnięcia dobrego wyniku lub smutni, jeżeli czujemy się zawiedzeni w swoich oczekiwaniach. Takie emocje występują niezależnie od tego, jak wyjaśniamy pozytywne i negatywne wydarzenie. Po tych reakcjach emocjonalnych, występujących bardzo wcześnie tuż po sukcesie lub niepowodzeniu, pojawiają się kolejne, które zależą już od sformułowanych za każdym razem przyczyn. Odczuwa się odprężenie lub zadowolenie po wysiłku albo wdzięczność, kiedy ktoś nam pomógł, a poczucie winy, gdy za przyczynę niepowodzenia uważamy nie wy star czaj ący wysiłek.

Weiner wymienia też reakcje emocjonalne, które zależą od różnych aspektów wymiarów przyczynowych i pozwalają rozpoznać wpływ tendencji egotycznych. Weiner przede wszystkim kieruje swoje zainteresowanie w stronę emocji, gdyż są one szczególnie trwałe. Dumę, wstyd i inne uczucia, pozostające w bliskim związku z poczuciem samooceny, człowiek odczuwa tylko wtedy, gdy uważa, że jego osiągnięcie jest rezultatem przyczyn wewnętrznych, za które ponosi się odpowiedzialność. Wymiar „możliwości kontrolowania" wiąże się z takimi emocjami społecznymi, jak „współczucie" lub „wściekłość". „Zawstydzenie” przeżywa on wtedy, gdy postrzega sukces jako rezultat niekontrolowanych wpływów, na przykład jako skutek braku zdolności.

Wskazane przez Weinera związki między atrybucjami przyczyn i emocjami z punktu widzenia psychologii kształcenia zasługują na zainteresowanie, ponieważ można z nich wyprowadzić określone konsekwencje dla praktycznej pracy. Kiedy uczeń przeżywa dumę, bo jego wysiłek umożliwił mu