Obrazu8

SIO Roidziłł a

intonacyjnych języka, obecność kontroli słuchowej i ruchowej oraz koordynacji arty-kulacyjno-ruchowej.

Przez słownik umysłowy rozumiemy system wyrazów, którymi dysponuje dana jednostka. Badanie słownika umysłowego nasuwa wiele problemów dotyczących ustalenia jego objętości, zasady (resp. zasad) funkcjonowania, relacji z innymi składnikami wiedzy językowej. Mówiąc o zasobie słownictwa jednostki trzeba odróżnić zasób słów potrzebny do swobodnego mówienia i pisania (zasób czynny) oraz rozumienia i czytania (zasób bierny). Zasób słownictwa czynnego jest zawsze uboższy od słownictwa biernego, zaś liczba słów, jakie zna dana osoba, zależy od wielu czynników, takich jak poziom jej wykształcenia, oczytania, wiedzy ogólnej.

Określenie zasobu słownictwa jednostki nie jest rzeczą łatwą, opieramy się —jak dotąd — na danych szacunkowych. Przyjmuje się, że bierny zasób słów człowieka ze średnim wykształceniem wynosi ok. 40 tys. wyrazów. Według innych szacowań liczba słów języka ojczystego, jakie zna człowiek z wyższym wykształceniem, wynosi ok. 250 tys. Trzeba zauważyć, że w większości sytuacji życia codziennego używamy na ogół nie więcej niż 2 tys. wyrazów, a do zrozumienia przeciętnej powieści wystarczy od 5 do 10 tys. słów (niektórzy autorzy liczbę tę obniżają do 3—5 tys. słów).

Organizacja słownika umysłowego jest bardziej złożona niż np. słowników leksykalnych, które przeważnie ułożone są alfabetycznie. Jednostki słownika umysłowego wchodzą ze sobą w rozmaite relacje natury fonologicznej, semantycznej i syntaktycznej.

Relacja ze składnikiem fonologicznym dotyczy fonetycznego zapisu wyrazu, relacja ze składnikiem semantycznym odnosi się do znaczenia wyrazów, zaś relacja ze składnikiem syn taktycznym wyraża się w tym, że określony wyraz jako część mowy może wchodzić w różne połączenia z innymi wyrazami i zajmować różne miejsca w zdaniu. Duże znaczenie posiada organizacja elementów słownika na zasadzie częstości ich występowania: wyrazy o dużej częstości użycia mają niższy próg rozpoznawania w porównaniu z wyrazami rzadko używanymi.

Efektywne nabywanie słownictwa i posługiwania się nim oparte jest na odpowiednich zdolnościach, które można by nazwać leksykalnymi. Zaliczamy do nich: dobrą pamięć słowno-obrazową, zdolność szybkiego i precyzyjnego rozróżniania wyrazów pod pewnymi względami podobnych, zdolność szybkiego dobierania wyrazów potrzebnych do oddania własnej myśli, zdolność zapamiętywania związków wyrazowych i zwrotów, uchwytywanie dosłownego i metaforycznego znaczenia wyrazów i zwrotów. dokładność w doborze słów, oryginalność połączeń słów i wyrażeń (por. Jankowski 1973;Krantz 1991; Arabski 1985).

System reguł syntaktycznych danego języka sprawia, że możemy łączyć znaczenia wyrazów i dopasowywać je do określonego kontekstu. Według Chomsky’ego podstawowym składnikiem języka jest składnik syntaktyczny, na który składają się reguły generowania zdania: reguły bazowe generujące struktury głębokie i reguły transformacyjne. generujące struktury powierzchniowe. Jednostką psychologicznej interpretacji (rozumienia) danych językowych, a także ich kodowania w pamięci jest zdanie. Badania psycholingwistyczne wykazały uprzywilejowaną pozycję zdania twicrdząco-czyn-

nego w procesach przetwarzania informacji językowych. Zdania te są lepiej rozumiane i pamiętane od zdań wyrażonych w innych formach gramatycznych (Kurcz 1976; 1992).

Do opanowania systemu syntaktycznego w dużej mierze przyczyniają się zdolności, takie jak: zdolność rozpoznawania różnych części mowy i zdania, zdolność odmiany wyrazów zgodnie z zasadami gramatyki i łączenia ich w całe zdania, szybkie i dokładne rozpoznawanie i odtwarzanie struktur składniowych, zdolność prawidłowego używania rodzajnika (w tych językach, w których on występuje).

Przez styl rozumiemy sposób wyrażania myśli w mowie i w piśmie. Pojęcie stylu, w dawniejszym językoznawstwie ograniczane do utworów artystycznych, współcześnie odnoszone jest do wszystkich tekstów pisanych i mówionych. O stylu mówi się w odniesieniu do tekstów o tej samej funkcji społecznej i tekstów reprezentujących ten sam kierunek artystyczny, a także w odniesieniu do charakterystycznych cech sposobu mówienia i pisania jednostki. Style osobiste wyrażające się w preferowaniu użycia dostępnych jednostce środków językowych są dziś przedmiotem licznych badań psycholingwistycznych.

Cechy dobrego stylu — do których zazwyczaj zalicza się komunikatywność, jasność, zwięzłość — można osiągnąć stosując różne środki językowe. Szczególne możliwości stwarza leksyka, słowotwórstwo i składnia.

Użytkownik języka oprócz wykorzystywania współczesnego mu słownictwa może sięgać do zasobów leksykalnych dawniejszych epok. wykorzystywać słowa różnych podsystemów języka, wyrazy obce, może tworzyć neologizmy. Poprzez odpowiedni dobór kontekstu można zawężać lub rozszerzać znaczenie słów. Ważnymi leksykalnymi środkami stylistycznymi są synonimy, metafory, porównania, epitety.

Słowotwórcze środki stylistyczne—wyrazy zgrubiałe, zdrobniałe, złożone — przydatne do ukazywania stanów emocjonalnych piszącego (mówiącego), mogą być także ważnym elementem charakterystyk przedstawianych postaci i środowisk.

Bogatym źródłem środków stylistycznych jest składnia, szczególnie zaś czynniki, takie jak długość zdań, sposoby ich łączenia, układ wyrazów w zdaniu. Różnice w długości zdań bywają bardzo duże, w nowoczesnej prozie zdarzają się zdania zawierające kilkadziesiąt wyrazów. Długość zdań — do pewnego stopnia — zdeterminowana jest formą literacką: w epice przeważają zdania długie, wielokrotniezłoźone. zprzc-wagą hipotaksy; w liryce zdania krótkie, złożone parataktycznic. W stylu naukowym przeważają zdania złożone powiązane hipotaktycznie. występuje w* nich stosunkowo dużo zdań warunkowych. Zdania zbyt długie są na ogół trudniejsze do zrozumienia, ich nadużywanie zmniejsza komunikatywność tekstu.

Zdolności stylistyczne niewątpliwie opierają się na zdolnościach leksykalnych i składniowych, ale nic stanowią ich prostej sumy. Bogate słownictwo i biegłość w konstruowaniu poprawnych zdań same przez się jeszcze nie gwarantują dobrego stylu. Użytkownik języka musi umieć dokonać wyboru tych elementów leksykalnych i tych konstrukcji składniowych, które są najwłaściwsze dla adekwatnego oddania myśli. Zakłada to odpowiednio wysoki poziom rozwoju uogólniania właściwości leksykalny ch i gramatycznych określonego stylu, sprawność analizy i syntezy materiału językowego.