P1010006 (8)

oZU FARINATA I CAYAIAJANTE

omnis pars philosophiae („każdy rodzaj filozofii” — przyp. E. A.), ut dictum est, ita est omnis pars poetriae. Unde si quis pW.it subtUiter investigare, hic est tragoedia, satyra et comoedia. Tragoedia quidem, quia describit gęsta pontificum, principum, regum, baronum, et aliorum magnatom et nobilium, sicut pat et in toto libro. Satyra, it est reprehensoria; repre-hendit enim mirabiliter et audacter omnia genera viciorum, nec parcit dignitati, potestati vel nobilitati alicuius. Ideo con-uenientius posset intitulari satyra (być może współbrzmi tu myśl o Siroentes — przyp. E. A.) quam tragoedia vel comoedia. Potest etiam dici quod sit comoedia, nam secundum Isi-dorum comoedia incipit a tristibus et terminatur ad laeta. Et ita liber iste incipit a tristi materia, scilicet ab Infemo, et terminatur ad laetam, scilicet ad Paradisum, sive ad dininam essentiam. Sed dices for san, lector: cur vis mihi baptizare libruin de novo, cum autor nominanerit ipsum Comoediam? Dico quod autor voluit vocare łibrum Comoediam a stylo infitno et smlgari, quia de rei veritate est humilis respectu litte-ralis (sic), quamvis in getiere suo sit sublimis et ezcellens... ¹⁶ (Benvenuti de Rambaldis de Imola Comentum super D. A.

¹⁶ „Trzeba tu jednak zwrócić baczną uwagę na to, że jak w księ-dzejsj — zgodnie z tym, co już powiedziano — znajduje się każdy rodzaj filozofii, tak też znajduje się w niej każdy rodzaj poetyki. Toteż jeśliby kto zechciał wnikliwie ją zbadać, znajdzie tu tragedię, satyrę i komedię. Tragedię, ponieważ opisuje czyny kapłanów, książąt, królów, baronów oraz innych dostojników i szlachetnie urodzonych, jak to w całej księdze widać. Satyrę, czyli naganę, bo z niezwykłą śmiałością gani wszelkiego rodzaju grzechy, nie licząc się z czyimkolwiek dostojeństwem, władzą czy szlachectwem. Dlatego bardziej odpowiedni byłby dla niej tytuł satyra [...] niż tragedia lub komedia, albowiem według Izydora komedia zaczyna się od rzeczy smutnych, a kończy na radosnych. Jakoż i ta księga zaczyna się od tematu smutnego, mianowicie od Piekła, a kończy się radosnym, mianowicie Rajem, czyli istotą bożą. Mógłbyś mnie jednak, czytelniku, zapytać: „czemu to chcesz na nowo chrzcić tę ksi&ę, skoro sam autor nazwał ją Komedią ?” Odpowiadam, że autor postanowił nazwać ją Komedią z powodu stylu niskiego i pospolitego, ponieważ jest to w istocie rzeczy styl niski w porównaniu ze stylem literackim, choć w swoim rodzaju jest wysoki i podniosły.” (Przeł. J. Domański)

Comoediam ... curante Jacobo Philippo Lacaita. Tomus Primus, Florentiae 1887, 8. 19.)

Tak oto temperament Benvenuta utorował sobie prostą drogę poprzez gąszcz szkolarskiej teorii: Księga Dantego zawiera w sobie każdy rodzaj poezji, podobnie jak i każdy rodzaj wiedzy; autor nazwał ją komedią, ponieważ jego styl jest niski i ponieważ pisze w języku ludowym; mimo to utwór ten w sposób sobie tylko właściwy należy również do podniosłego rodzaju piśmiennictwa.

Już samo bogactwo podejmowanych przez dzieło przedmiotów stawiało w zupełnie nowym świetle problem wysokiego stylu Komedii. Dla poetów prowansalskich i dla twórców „nowego stylu” jedynym wielkim tematem była Mimne, podniosła miłość dworska. Jeśli Dante w traktacie o elokwencji wylicza trzy wielkie tematy (salus, venus, virłus — to znaczy: czyny zbrojne, miłość i cnotę), to i tak w prawie wszystkich wielkich kanconach owe dwa pozostałe podporządkowane są miłości lub przybrane w miłosną alegorię. Jeszcze i w Boskiej komedii rama ta zostaje zachowana dzięki postaci Beatrycze i jej oddziaływaniu, ale owa rama obejmuje tu tereny ogromne, i Komedia jest przecież także u-tworem dydaktycznym o zakroju encyklopedii, w którym przedstawiono cały fizykalno-kosmologiczny, etyczny i his-toryczno-polityczny porządek świata; ponadto zaś jest ona dziełem sztuki naśladującym rzeczywistość we wszystkich jej sferach, jakie dałoby się pomyśleć, przedstawia przyszłość i teraźniejszość, podniosłą wielkość i godną pogardy pospolitość, historię i legendę, to, co tragiczne, i to, co komiczne, człowieka i krajobraz; jest ona na koniec dziejami rozwoju i zbawienia jednostki ludzkiej, a mianowicie Dantego, przez to zaś jest po prostu figuracją dziejów zbawienia ludzkości. Pojawiają się w niej postacie z mitologii antycznej, niekiedy, ale nie zawsze, fantastycznie zdemonizowane; pojawiają się alegoryczne personifikacje i symboliczne zwie-

21

Mlmeilł t. I