Obraz6 (14)

jeziora. Zjawa zachowuje tu najwyraźniej tabu milczenia, a jej ostrzeżenie, iż nie rej. peklowanie nadprzyrodzonych tajemnic pociąga za sobą karę (w. 73 - 78), nabici, sensu przestrogi przed grzesznym zainteresowaniem sprawami szatańskimi.

Wypowiedź córy Tuhana zawiera więc przestrogę, ideę moralną, która wszakże ni przybiera postaci sentencjonalnej, jak dzieje się bez wyjątku w części II Dziadói Wypowiedź ta może być również uważana za przestrogę jako bezspornie wiarygodni słowo boskiej wysłanniczki z zaświatów:

Lecz żeście z Dogiem poczęli.

Bóg wam przez moje opowiada usta Dzieje lej cudnej topieli.

(w. 82 -84)

Jednakże pod innymi względami monolog zaświatowej-istoty reprezentuje typo* cechy wieści, czyli (1) jednej z wielu, jakiejkolwiek narracji, zmierzającej do umieszca nia (2) nadzwyczajnego wydarzenia — cudu (3) w pewnym układzie interpretacyjnym,! systemie elementarnych kategorii porządkujących świat. Poniższe uwagi będą miały t celu objaśnienie i rozszerzenie tej definicji.

Wieść pozostaje elementem zbioru narracji osnutych na wspólnej anegdocie. Istni je wśród licznych wersji danego wydarzenia, podlegając korekcie, a nawet zaprzeczeni "różni różnie plot ą”. Skąd wynika owa rozmaitość wersji i niemożności I uzgodnienia?

Opowiadacze wieści usiłują relacjonować wypadki, które znają jedynie ze skutkó I Rekonstruują wydarzenia na podstawie obserwowanych następstw. W Świtezi są to: I burzenia tafli jeziora. W Świteziance także "Woda się dotąd burzy i pieni" (w. U! a lunatyczne zjawy odgrywają ponury dramat. Niesamowita zmiana zachodzi w po I strzeni Rybki: "Gdzie pierwej rzeczułka ciekła, / Tam suchy piasek i rowy" (w. 1 I - 116). Podobnie przestrzeń, ukształtowana wskutek katastrofy w Lilijach, zawis dysonans niesamowitości: oto kwiaty, które przez swą symbolikę wertykalną i elyca wyrażają ład, rosną w miejscu skażonym przez chaos.

Owe nadzwyczajne fenomeny stanowią z reguły jedyny pewnik dla narratora wieś jest on skazany na domysły już wtedy, gdy usiłuje odtworzyć przebieg minionych wył rżeń. Wynikają stąd zastrzeżenia, które podważają poznawczy autorytet wieści: "b > j ą o tym starce", "różni różnie plotą". Problem wiarygodności wydaje się W bardziej istotny, że narracja wieściowa pretenduje do wyjaśnienia wydarzeń, to znad wskazania ich przyczyny sprawczej. Tc ambicje kwituje powątpiewaniem podmiot tt wiący Świtezi: "Cóż, kiedy nic był nikt na dnie” (w. 38).

Nie oznacza to bynajmniej, że wieść pozostaje bezwartościowa pod względu poznawczym. Jej faktograficzną omylność łatwo usprawiedliwić, zaś jej zawartość ntaj ma tyczna w ogóle nie podlega kwestionowaniu. Głównym zadaniem wieści nic j* bowiem ustalanie incydentalnych praw faktualnych, lecz aktualizacja uniwersalni I praw, jakie tworzą poznawczy paradygmat ludowej wspólnoty. Wieść nie troszczy* o historyczny wymiar wydarzenia, lecz umieszcza je na płaszczyźnie mitu.

Omówione wyżej niesamowite fenomeny są zawsze dla opowiadacza wieści znakfc* nadzwyczajnego zdarzenia, które gwałtownie narusza zwykły ład świata — i którtf. sprawcy należy poszukiwać w świccie nadprzyrodzonym. Zdarzenie takie będzie*

nazywali c ud cm. Termin zaczerpnęliśmy wprost z ballad Mickiewicza, pomijając dla prostoty fakt, że poeta odróżnia cud - boski od ekscesu - szatańskiego. Etnologicznym odpowiednikiem terminu "cud" byłoby wyrażenie "hicrofania błyskawicowa", a jeszcze ściślej - "kratofania” jako wyładowanie się mocy nadprzyrodzonej. "Wszystko, co niezwykłe, jedyne, nowe, doskonałe lub potworne, staje się zbiornikiem mocy magi-czno-rcligijnych i zależnie od okoliczności przedmiotem czci lub lęku zgodnie z ambiwalentnym uczuciem, jakie zawsze wzbudza świętość"⁵¹.

Każdy fakt cudowny zawiera immamentnie i nieuchronnie dwie podstawowe prawdy. Objawia, po pierwsze, dualizm światów materialnego i duchowego, czyli nadprzyrodzonego. Świat duchowy pozostaje wyższy w porządku ontologicznym i pierwotny w porządku przyczynowym; stamtąd pochodzi cudotwórcza moc, tam należy szukać przyczyny cudownego zdarzenia. Po drugie, zdarzenie takie manifestuje biegunową organizację świata nadprzyrodzonego. Cud budzi uczucia ambiwalentne, wprawia w stan niepewności: "Przebóg! cudy czy moc piekła!" (Rybka, w. 113); "Czy to zły duch, czy moc Boża" (Tukaj, w. 126). Bóg i szatan zajmują przeciwne bieguny świata duchowego, antagonizm dwóch potęg przejawiać się może — przez cud

—    w świecie materialnym. Wobec powyższego można rzeczywistość nadprzyrodzoną nazwać etosem uniwersalnym o wertykalnym układzie, zaś świat materialny (widzialny) okazuje się symbolicznym odwzorowaniem etosu uniwersalnego, rozpiętym między niewidocznymi dla cielesnego oka niebem a piekłem. Tym samym opozycja kosmicznego Dobra i Zła zostaje przełożona na przestrzenną opozycję góry (niebiańskiej) i dołu (piekielnego).

Odchodząc od chrześcijańskiej tradycji, Mickiewicz w balladach traktuje zło substancjalnie. Szatan, realny przeciwnik Stwórcy, nic ustaje w destrukcji boskiego dzieła

—    kosmicznego ładu. Okupuje miejsca naznaczone piętnem chaosu: bagna, trzęsawiska, błędne ścieżki. Tam demoniczne istoty zasadzają się na ludzi, aby ich skusić i osaczyć. Wokół postaci ogarniętych przez złego ducha roztacza się demoniczna przestrzeń, która

—    nabierając niesamowitej dynamiki - ewoluuje ku katastrofalnemu rozprzężeniu. Tak jest w Ulijach, których fabuła wiedzie od zbrodni (naruszenie porządku clyczno-kosmi-czncgo) przez paroksyzm chaosu do przywrócenia ładu i sprawiedliwości. Podobnie w Świteziance, gdzie przysięga na ziemię⁵³, a zwłaszcza na moce piekielne, przesądza o losie Strzelca. Toteż kontakt ze złem stanowi krytyczny moment fabuły w balladach magicznych. Ten sam motyw centralny znajdujemy w balladach groteskowych: w Tb lubię, Pani Twardowskiej i Tukaju.

Człowiek — jako podmiot etyczny — bierze udział w nieubłaganym pojedynku Dobra i Zła. Zbrodnia, czy jakakolwiek wielka wina, toruje drogę szatańskiej inwazji, uruchamia katastrofalne mechanizmy, którymi włada zły duch. Oznacza to, że obdarzony wolną wolą człowiek jest pośrednim dysponentem sił uniwersalnych⁵¹. Wskazuje to zarazem, iż człowiek, włączony za przyczyną swej cielesności w otaczającą naturę, również partycypuje duchowo w etosie uniwersalnym. Przeniesiona zostaje biegunowa organizacja etosu, na ludzką naturę, o czym świadczą liczne "wieści o nocnym człowiek u". Jest nim upiór, tytułowy bohater ballady otwierającej Dziady wileńskie. Monolog upiora — wraz z IV częścią poematu dramatycznego, do której odsyła — przedstawia człowieka rozpiętego między miłością jako sublimacją dobra etycznego a furorę m: stanem niszczycielskiej wściekłości, żądzy zemsty za doznane upokorzenia, rozpaczy wiodącej do samobójstwa. Jak miłość świadczy o więzi człowieka

73