P1011756

252 Im* Kamon

widzenia, możliwości biograficzne, które pociąga za sobą jej „status" w którym istnieje. i kultura, do której należy? W jaki sposób możliwości te & realizują? Jak wyglądała dotąd jej kariera i co ludzie uważają za idealny „źyciory^ dla taktej wlaśme rzeczy? Czy rzeczy bywają w „różnym wieku”, jakie «ą et^ icf> „życia” i jak wyglądają ich kulturowe wyznaczniki? Jak zmienia się z wiekiem rzeczy jej użycie i co dzieje się z nią, kiedy przestaje być użyteczna?

W Zairze, np. u Suku, wśród których pracowałem, chata ma wystarczyć jakieś dziesięć lat. Typowa biografia chaty zaczyna się od tego, że służy ona jako mieszkanie parze lub, w rodzinie poligamicznej, jednej z żon z dziećmi. W miarę jak chata się starzeje, stopniowo zmienia się w dom dla gości albo dom wdo»y miejsce spotkać młodzieży, kuchnię, a następnie staje się kurnikiem lub obórką dla kóz; ostatnie słowo należy jednak do termitów i budowla się wali. Materialny m* chaty na każdym etapie jej istnienia wiąże się z konkretnym sposobem jej użytkowania. Chata użytkowana niezgodnie ze swoim wiekiem odbierana jeu przez Suku jako dysonans, a zarazem niesie konkretną informację. W ten sposdb przeznaczenie dla gościa chaty, która powinna być kuchnią, mówi co nieco o jego statusie; natomiast brak chaty dla gości w zagrodzie jest informacją o człowieku, do którego ona należy - to albo leć, albo człowiek niegościnny, albo biedak Nasze biograficzne oczekiwania wobec rzeczy są bardzo podobne. Biografia dzida Renoira pochłoniętego przez pożar ma koniec równie tragiczny jak ludzkie życie zakończone morderstwem. To dla nas oczywiste. Istnieją jednak w biografiach przedmiotów wydarzenia, które są nośnikiem bardziej subtelnych znaczeń. Co mianowicie z Renoirem, który zakończyłby żywot w prywatnej kolekcji, niedostępnej dla ludzi? Albo z leżącym w zapomnieniu gdzieś w muzealnej piwnicy? Co powinniśmy sądzić o kolejnym Renoirze opuszczającym Francję, by trafić do Stanów Zjednoczonych? Albo do Nigerii? Kulturowe reakcje na tego rodzaju szczegóły biograficzne ujawniają pogmatwaną masę sądów natury estetycznej, brsioryc/oej, a nawet politycznej, a także przekonań i wartości kształtujących nasze postawy wobec przedmiotów określanych jako „sztuka”.

Biografie rzeczy mogą wydobyć na światło dzienne to, co inaczej pozostałoby ukryte, Na przykład w przypadkach kontaktu kulturowego mogą ukazać często podkreślany przez antropologów fakt, że przy przejmowaniu obcych przedmiotów lub obcych idei znaczenie ma nie samo przejęcie, lecz sposób, w jaki są one na nowo zdefiniowane kulturowo i włączone do użytku. Biografia jakiegoś samochodu w Afryce ujawniłaby całe bogactwo danych kulturowych: sposób jego nabycia, jak i dzięki komu zgromadzono przeznaczone na niego prieniądze, stosunek łączący sprzedającego z kupującym, sposób, w jaki się samochodu zwykle używa, tożsamość najczęściej podróżujących nim pasażerów oraz tych, którzy go pożyczają, częstotliwość tego wypożyczania, warsztaty, do których się go odprowadza, oraz powią/ama właściciela i mechaników, przechodzenie samochodu z rąk do rąk na przedrzem lat a także, kiedy samochód się już zepsuje, miejsce ostatecznego /łożema jego szczątków, Wszystkie te szczegóły ujawniłyby biografię zupełnie inną od biografii samochodu będącego własnością członka amerykańskiej klasy średniej, Indianina Nawabo czy francuskiego chłopa,

Do każdej biografii podchodzimy, mając pewną koncepcje tego, na czym \\t będzie ona skupiać. Przyjmujemy za fakt, źe każdy człowiek ma wiele biografii: psychologiczną, zawodową, polityczną, rodzinną, gospodarczą itd.. z których każda zawiera pewne wybrane aspekty z historii życia, pomijając inne. Także biografie rzeczy mogą być w podobny sposób jedynie cząstkowe. Oczywiście czysto materiał-■ biografia samochodu różni się dość znacznie od jego biografii technicznej, zwanej przez fachowców opisem stanu technicznego. Samochód może też mieć życiorys ekonomiczny, obejmujący jego wartość początkową, ceny sprzedaży i odsprzedaży, procent spadku jego wartości, reakcję jego ceny na recesję, zestawienie kosztów otrzymania wozu na przestrzeni kilku lat. Ma on też kilka biografii społecznych: jedna z nich może się koncentrować na ekonomicznym wymiarze samochodu dla rodziny jego właściciela; w innej historię jego własności można powiązać ze strukturą społeczną i podziałem na klasy; trzecia zaś może się skupiać na jego roli » społecznych procesach kształtujących stosunki pokrewieństwa ukazując rozłaź-nianie się więzi rodzinnych w Ameryce i ich zacieśnianie w Afryce.

Jednak wszystkie biografie tego rodzaju - ekonomiczne, techniczne, społeczne - mogą być lub nie być nacechowane kulturowo. Biografia zyskuje wymiar kulturowy nie dzięki temu, czego dotyczy, ale ze względu na to, jak się tym ujmuje i z jakiej perspektywy. Kulturowo istotny życiorys ekonomiczny jakiegoś przedmiotu oznaczałby spojrzenie na niego jako na stworzoną kulturowo całość, wyposażoną w specyficzne dla danej kultury znaczenia oraz klasyfikowaną ciągle oś nowa według kulturowo ustanawianych kategorii. Chciałbym zaproponować tchemat umożliwiający spojrzenie na towary właśnie z takiego punktu widzenia; czy tez raczej, ujmując rzecz procesualnie, na utowarowienie. Zacznijmy jednak od pytania, co jest towarem?

Niepowtarzalne i pospolite

Zakładam, źe towary są uniwersalnym zjawiskiem kulturowym. Współistnieją z transakcjami, w których zakres wchodzi wymiana rzeczy (przedmiotów i usług), a rama wymiana jest uniwersalną cechą życia społecznego człowieka i zgodnie z ujęciami niektórych teoretyków stanowi jego sedno (por. np. Homans 1961; Ekeh 1974; Trantactlon* and Meaning I976J, Społeczeństwa różnią się między sobą iposobami, w jaki utowarowienie, będące specyficznym wyrazem wymiany, bywa Jrukiurowane i powiązane z systemem społecznym; czynnikami, które je stymulują łub powstrzymują; długofalowymi tendencjami jego ekspansji lub stabilizacji; w końcu przesłankami natury kulturowej i ideologicznej, które zabarwiają jego działania.

Co wobec tego czyni z rzeczy towar? Towar to rzecz, która ma wartość użytkową i którą można wymienić w drodze izolowanej transakcji na jej równoważnik, prz.y czym sam fakt wymiany wskazuje, źe równoważnik ten w bezpośrednim kontekście transakcji ma odpowiednią wartość wymienną. Równoważnik staje się zatem także towarem w chwili wymiany. Wymiana może

1