P1030250

ilustrują tę kwestię. Badanie amerykańskie wskazuje na konkurujące ze sobą „wzorce kulturowe”, za którymi kryją się „milczące (a czasami jawne) założenia, jakie przyjmują kobiety w odniesieniu do tego, co konstytuuje „właściwe” podejście w kwestiach związanych z szukaniem pracy, wychowywaniem dzieci oraz na przykład tym, jak powinno wyglądać wysokiej jakości przedszkole” (Halloway i in., 1997: 12). Badanie brytyjskie odrzuca model „jednostki racjonalnej pod względem ekonomicznym”, zastępując je pojęciem kontekstualnych „racji moralnych związanych z płcią”, definiowanych jako „kolektywne i społeczne rozumienie tego, jakie są właściwe związki między macierzyństwem a pracą zawodową” (Duncan, Edwards, 1999: 3). Zatem sprawczy potencjał w stosunku do wyborów ekonomicznych motywowany jest „społecznie negocjowanym, nie-ekonomicznym rozumieniem tego, co jest moralnie właściwe i społecznie akceptowalne”, a także przez kalkulacje finansowe (1999: 118).

Inny model sprawstwa, jaki można spotkać w literaturze na temat ubóstwa, pochodzi z prac Sena (Leisering i Leibfried, 1999; Korpi, 2000). Samo pojęcie możliwości (zob. roz. 1) zakłada sprawstwo. Co więcej, zdaniem Sena, „działania mające na celu poszerzanie ludzkich wolności można przeto uznać za wspomagające odpowiedzialność, nie zaś je ograniczające. Bez swobody poczynań niepodobna mówić o odpowiedzialności, ale jeśli ona istnieje, to osoba musi zadecydować, czy podjąć dane działanie czy nie, i jest za tę decyzję (i jej konsekwencje) odpowiedzialna” (2002: 301). Jednak wszystko zależy nie tylko od tego, jak ludzie żyjący w ubóstwie decydują się działać, ale także od tego, jak ci, którzy mają większą władzę, decydują się postępować w stosunku do nich. Innymi słowy, struktury są utrzymywane (i modyfikowane) przez potencjał sprawczy — indywidualne i zbiorowe działania lub ich brak.

Typy sprawstwa

Złożony, będący misterną żonglerką, akt wiązania końca z końcem w ramach niewystarczającego budżetu; odrzucenie przystosowania się do wymogów instytucji opieki społecznej; decyzja, czy łączyć macierzyństwo z płatną pracą; zaangażowanie w zbiorowe działania zmierzające do poprawy sytuacji w najbliższej okolicy lub też obrona świadczeń 1 opieki społecznej - wszystko to są przykłady urzeczywistniania potencjału sprawczego. Jednak każde z nich stanowi odmienny rodzaj sprawstwa. Literatura przedmiotu proponuje wiele klasyfikacji (zob. np. Hoggett, 2001).

Ważny wymiar w przypadku naszych rozważań dotyczy tego, czy dany wybór ma strategiczne znaczenie dla życia ludzi (Kabeer, 2000a). Decyzja odnośnie tego, czy na przykład podjąć płatną pracę, dotyczy strategicznego potencjału sprawczego, który ma następnie konsekwencje dla działania bardziej codziennego, dotyczącego wiązania końca z końcem. To ostatnie, mimo iż mniej ważne dla biegu życia jednostek, kształtuje jednak sposób, w jaki doświadczają one biedy (Leisering i Leibfried, 1999). Możemy również dokonać rozróżnienia między sprawstwem osobistym z jednej strony, a z drugiej politycznym, i obywatelskim. W rozumieniu tutaj stosowanym, to pierwsze skupia się na szeroko pojętym indywidualnym utrzymaniu się („wiązanie końca z końcem” lub „wydobywanie się z ubóstwa”, natomiast dwa ostatnie dotyczą odpowiednio aktów oporu lub próby dokonania szerszej zmiany („krytyka/odgrywanie się” lub „organizowanie się”). Sprawstwo osobiste oraz polityczne/obywatelskie są do pewnego stopnia wzajemnie ze sobą powiązane: działanie polityczne lub obywatelskie wymaga poczucia sprawstwa - przekonania, że można działać; działanie na niwie politycznej lub obywatelskiej, zwłaszcza działanie zbiorowe, sprzyja z kolei temu poczuciu sprawstwa (Lister, 2003).

Wymiary „codzienne-strategiczne” oraz „osobiste-politycz-ne/obywatelskie”, które tworzą podstawę taksonomii przedstawionej na rysunku 6.1, należy rozumieć raczej jako continuum aniżeli dychotomię. Zaprezentowana taksonomia kategoryzuje działania, nie aktorów, a zatem każda jednostka może realizować wszystkie cztery formy potencjału sprawczego, które zostały wyróżnione w poszczególnych kwadrantach. Ponadto, jak zobaczymy, nie wszystkie przejawy potencjału sprawczego można wyraźnie sklasyfikować. Rysunek 6.1 posłuży nam do ustruktu-ryzowania dyskusji na temat biedy i sprawstwa, ponieważ każdy z kwadrantów będzie rozpatrywany po kolei.

159