P1060542

100 Wśród znakóze i strukiur

wem tych przesunięć zmienia się także estetyczny obiekt odpowiadający w świadomości członków danego społeczeństwa materialnemu przedmiotowi, produktowi artysty. Chociaż więc jakieś dzieło może być wartościowane równic pozytywnie w dwóch odległych od siebie epokach, przedmiotem wartości owania jest za każdym razem inny estetyczny obiekt, a więc w pewnym sensie inne dzieło. Jest rzeczą naturalną, że wraz z takim przesunięciem obiektu estetycznego zmienia się często także wartość estetyczna. Jakże często możemy obserwować w dziejach sztuki, że dane dzieło traci swą początkową wartość pozytywną i staje się z biegiem czasu wartością negatywną albo też z wysokiej, wyjątkowej wartości przekształca się w przeciętną, i odwrotnie. Pospolity jest schemat nagłego wznoszenia się, następnie opadnięcia i ponownego wzniesienia, czasem jednak już na inny stopień wartości estetycznej (porównaj naszą rozprawę Poldkova Vznćsenost prirody, „Sbomik filol., C- ak.” X, Praga 19^4). Inne znów dzieła artystyczne długi czas utrzymują się na wysokim poziomie; są to wartości -„wieczne”, jak na przykład w literaturze poezja Homera, przynajmniej od renesansu, w dramacie dzieła Szekspira czy Moliera, w malarstwie - Rafaela, Rubensa. I chociaż każda epoka widzi dane dzieła inaczej — naczelnym dowodem jest na przykład rozwój scenicznej interpretacji sztuk Szekspira — przecież za każdym razem albo niemal za każdym razem stawia je na najwyższym miejscu w hierarchii wartości estetycznych. Błędem byłoby jednak widzenie w tym niezmienności. Przede wszystkim jest prawdopodobne, że dokładniejsze wejrzenie odkryje i w takich wypadkach odchylenia, częstokroć nawet spore, a po wtóre pojęcie szczytowej wartości estetycznej nie jest jednoznaczne: istnieje różnica między tym, czy dzieło jest odczuwane ja-ko wartość *ijrwa czy „historyczna", „reprezentatywna”, „szkolna , „ekskluzywna", „popularna” itd. Wśród tych odńem — kolejno je zmieniając, ewentualnie realizując kilka równocześnie^sł - może dzieło artystyczne trwać

stale pomiędzy „wiecznymi” wartościami, a trwanie to nie będzie stanem, ale - tak samo jak w wypadku dziel zmieniających swe miejsce w hierarchii - procesem.

Wartość estetyczna jest więc zmienna na wszystkich jej poziomach, pasywny spokój jest tu niemożliwy; wartości „wjeczne’’ zmieniają się i wymieniają, tyle że wolniej i nie tak jawnie jak na niższych szczeblach. A i sam ideał niezmiennej trwałości wartości estetycznej, niezależnej od zewnętrznych wpływów, nie we wszystkich epokach i nie w każdych okolicznościach jest ideałem najwyższym i jedynie pożądanymi. Obok sztuki tworzonej z myślą o jak najdłuższym trwaniu jej ważności istnieje zawsze także sztuka już w twórczym zamyśle nastawiona na ważność przejściową, przeznaczona do „konsumpcji”. Tak na przykład w poezji będą to utwory „okolicznościowe”. albo prywatne, tworzone dla najwęższego kręgu przyjaciół, utwory aktualne, tematycznie uzależnione od znajomości pewnych okoliczności, znanych tylko w określonym czasie, ewentualnie tylko w określonym, ograniczonym kręgu odbiorców. _AW sztukach plastycznych nastawienie na trwałość pewnej wartości artystycznej przejawia się często już poprzez wybór materiału; figura woskowa powstaje na pewno z innym nastawieniem na trwałość niż figura marmurowa czy z brązu, mozaika a innym niż akwarela itp. Jest więc.sztuką konsumpcyjna” przeciw- I nym biegunem sztuki „trwalej”; występują jednak okresy, _f w których artyści dają pierwszeństwo krótkiemu, intensywnemu oddziaływaniu dzieła przed z wolna wzrastającym oddziaływaniem trwałym. Przekonywającym przykładem może być sztuka dzisiejsza. Jeszcze symbolizm szukał wartości możliwie najtrwalszej, niezależnej od zmian upodobań i przypadkowych odbiorców. Na marzeniu o dziele „absolutnym” rozbija się Malłarme; nasz Brezi-na wyraża przy jakiejś okazji przekonanie, że można znaleźć „najwyższą formę wierszową (metryczną) tak wycyzelowaną, że niemożliwe jest w ogóle znalezienie czegoś doskonalszego” (porównaj naszą przedmowę do