P1070348

woduje tunik treści pierwotnej; częściej zmiana ma charakter częściowy i prowadzi do powstania polisemii: z Jednego znaczenia podstawowego rozwija rię kilka odcieni o różnych cechach dominujących. Przymiotnik nuvny znaczył kiedyś — zgodnie ze swoją strukturą — 'taki, który się a więc 'widoczny, okazały¹ (Jan Kochanowski pisał np. „Szyja pełna. okazała, piersi jawne, ręka biała" Dz. 268, L). Z tej ogólnej treści rozwinęły się w historii wyrazu następujące odcienie:

1 (widoczny, a więc) "nie osłonięty, nie będący w cieniu'; por. „Rzepa kocha się w roli jawnej, bowiem cień a niedochodzenie słońca jej szkodzi". Crest 195. L.

2.    (widoczny, a więc) 'stojący otworem, znajdujący się na otwartej przestrzeni¹. W jednym z tekstów średniowiecznych pojawia się połączenie otworzony a jawny; tłumaczące łaciński przymiotnik patem otwarty' (r. 1471. MPKJ V, 93, SI. Stp.).

3.    (widoczny dla wszystkich, a więc) publiczny’: „Marcin skarży na Mikołaja. iże w’ dzień targowy na jawnej drodze, to jest na gościńcu (...) wziął mu ośmi skot gwałtem¹'. Sul. 52, Sł. Stp.; warto dodać, że w tekście łacińskim wyrażeniu jawna droga odpowiada związek via publtca. Znaczenie to jest typowe jeszcze dla tekstów osiemnastowiecznych: „Swoich pobratymców' spotwarzenia i w jawnej radzie gęsto i głośne złorzeczeństwa umysłem spokojnym przyjmował ". Pilch. Sen 235. Pewną odmiankę tej treści stanowił odcień oficjalny, urzędowy', np. „Testament czynił przy pisarzu jawnym ”. Klon. Wor. 70, L.

4. (widoczny, a więc) nie ukrywany'. Przymiotnik w tym użyciu przeciwstawiał się wyrazowi tajny.

W dalszym toku rozwoju semantycznego wyrazów następuje zwykle selekcja owych znaczeń o wspólnej osnowie, lecz różnych cechach dominujących; w obiegu utrzymują się tylko niektóre z nich. Wyraz koniec miał — poza żywą do dziś treścią kres' — także znaczenie cel’ („Każdy, który co uczynić chce, ma pewny koniec przed sobą, ku któremu zmierza". Gorn. Dz. 117, L; „Końcem edukacji krajowej być powinna użyteczność obywatela". Staszic Uwagi 16. Dor.). Odcień celowy był szczególnie charakterystyczny dla tych użyć wyrazu, w których przybierał on formę narzędnika, np. „Trzeba było starać się o dochody postronne. Tym końcem hrabiowie trzymali mnogość rycerstwa gotowego na wszelkie ich rozkazy”. Jez, WD 325. Narzędnikowa forma wyrazu pełniąca funkcję przyimka wtórnego o znaczeniu celem'¹¹ pojawiała się jeszcze regularnie w początkach XIX w. Do naszych jednak czasów wyraz dotrwał w treści podstawowej kres', a nie w odcieniu szczegółowszym, z dodatkową cechą dominującą: kres, do którego się świadomie zmierza.

Usunięcie Jednego z dwóch lub kilku znaczeń o odmiennych dominantach następuje szczególnie szybko wtedy, gdy ow«- cechy różniące mają charakter kontrastowy 1 doprowadzają do swoistej antonimii poszczególnych użyć wyrazu. Typowy jej przykład stanowiła opozycja dwóch treści rzeczownika zbytek, które się rozwinęły na podstawie tego samego znaczenia strukturalnego 'to. co zbywa’, mianowicie: to. co zbywa ponad potrzebę, nadmiar* — i to. co zbywa do pewnego minimum, orak⁵*

W toku dalszej ewolucji semantycznej wyrazu całkowicie zanikło znaczenie niedostatek, brak', typowe jeszcze dla polszczyzny omemnaitowiecz-nej (Kołłątaj pisał np.: „Jesteśmy teraz w tym stanie. Jak ów chory, który po ciężkiej niemocy z wolna do zdrowia przychodzi Najmniejszy zbytek siły politycznej mógłby nas o niebezpieczniejszą przyprowadzić recydywę". Małach. I, 57. Dor.). Ogólna treść 'nadmiar' przetrwała do lat nam współczesnych tylko szczątkowo, we frazeologizmie zbytek łaski uprzejmości itp.; nie utrzymał się zupełnie jej wyspecjalizowany odcień przesada' („Hrabina d’Angquleme chwaliła go do zbytku”. Nieme Król 1. 85 Ll Za to w pełni żywotny pozostał inny odcień szczegółowy znaczenia ‘nadmiar’. mianowicie luksus, przepych*. Stabilizacja zatem tylko jednego ze znaczeń, i to w ograniczonym zakresie, stanowiła skuteczne antidotum na groźbę nieporozumienia związanego z funkcjonowaniem dwóch sprzecznych treści wyrazu.

Zjawisko rozwoju znaczeń przeciwstawnych, rzadkie w rzeczownikach, ma charakter typowy w kategorii przymiotników. Bezcenny, który dziś stanowi synonim wyrazów drogocenny, kosztowny, w okresie swego powstania. tj. w XVII w., znaczył bezwartościowy' (por „Dz:ś cnotę, wiarę, miłość chcą mieć za bezcenne" Jag. Wyb. D, d L.). Obie sprzeczne treści wywodzą się z tego samego, odmiennie tylko interpretowanego, znaczenia strukturalnego: bez ceny', a więc bez wartości, nic nie wart' — albo “nie dający się oszacować z powodu zbyt wielkiej wartości'

Oboczność treści przeciwstawnych była w historii polszczyzny szczególnie rozpowszechniona w dziedzinie przymiotników odczasownikow7ch. które z zasady podlegały wahaniom kategorii strony, tj. charakteryzowały się zarówno znaczeniem czynnym wykonujący jak i biernym podlegający działaniu*. Na przykład wyraz chętny odpowiada dziś znaczeniowo imiesłowowi czynnemu chcący, natomiast w staropolszczyżnie miał właśnie treść bierną chciany, upragniony’, np. „Zakadzi na ołtarzu ku ²

119

1

„Tajenie omyłek bez poprawy więcej gorszy niż wyjawienie onych końcem za-radzcnuT Kossak. Ksiądz 278.

2

Antonimia ta charakteryzowała już podstawowy czasownik w jego zastosowaniach nieosobowych (zbywa komu J), ale obie przeciwstawne treści mały przynajmniej wyraziste wykładniki formalne w postaci odmiennych konstrukcji składniowych wyrazu: zbywa komu na czym 'brakuje* t zbywa komu co (czego) 'pozostaje jako nadmiar*. Por. ..Może mu w samej rzeczy zbywa na pieniądzach, bo teraz trudno o nie". Teat. 34, b, dij.; „Co ulomkow zbywało, gdym siedmioro Chleba między cztery tysiące ludu rozłamał”? Sekl. Marc. 8. L, Różnica ta jednak ulegała ru-tarciu w kontekście syntaktycznym derywatu <zbytek czego).