P1190207 (2)

324    ARCHEOLOGIA pg BADANIACH NAJSTARSZYCH ZESPOŁÓW.

Łekneński „klasztorek"

W Łeknie zidentyfikowano kompleks osadniczy, obejmujący kilkadziesiąt stanowisk, wyznaczających fezy zasiedlenia terenu od epoki kamienia aż po czasy nowożytne Prowadzone tu prace archeologiczne miały od początku charakter interdyscyplinarny i obejmowały wiele stanowisk archeologicznych: osady otwarte, gród i pozostałości zabudowy klasztornej (A.M. Wyrwa 2000). Najbardziej interesujący okazał się zespól osadniczy na stanowisku .klasztorek", gdzie zidentyfikowano osadę 1 gród z okresu plemiennego, gród wczesnopaństwowy z romańską rotundą, klasztor cysterski i wielowarstwowe cmentarzysko szkieletowe z kaplicą cmentarną. Nazwa ^klasztorek” odnosi się do utrwalonego w dokumentach pisanych miejsca, gdzie - zgodnie z zachowanymi przekazami - miała istnieć wieś. Do dnia dzisiejszego przetrwały z niej jedynie starożytne ruiny klasztoru. Ponoć aż do końca wieku XVI stanowiły one zaplecze surowcowe przy pozyskiwaniu kamienia i cegły do budowy kościoła parafialnego w Wągrowcu.

Pierwszą budowlą sakralną w tym miejscu była rotunda prosta z półkolistą apsydą. odkryta w północno-wschodniej części grodu, bezpośrednio pod reliktami kościoła cysterskiego (por. ryc. 13.9). Jej łączna długość, wraz z apsydą, wynosiła około 12 m, przy średnicy wnętrza nawy 6,8 m i apsydy do 3,6 m.

W trakcie badań odkryto partie fundamentowe oraz fragmenty murów naziemnych świątyni, zbudowanej z jednolitego materiału skalnego, jakim były łupane płyty piaskowca kwarcytowego. Z danych archeologicznych wynika, że obiekt wzniesiono przed połową XI w. Uważa się, że rotunda nosiła wezwanie św. Piotra, co — zdaniem Andrzeja Wyrwy (2000) - nawiązywałoby do znanego z dokumentu fundacyjnego klasztoru jego najstarszego wezwania — Najświętszej Marii Panny i św Piotra. Ale hipoteza ta, nie mająca dostatecznie silnych argumentów źródłowych, pozostaje jedną spośród możliwych. Rotundzie iek-neńskiej przypisuje się duże znaczenie w procesie chrystianizacji północno-- wschodniej Wielkopolski oraz terenów przyległych, zwłaszcza Prus i Pomorza. Jest to zarazem jeden z niewielu obiektów tego typu na ziemiach polskich. Tutaj, w- miejscu dawnego grodu, ufundowany został około roku 1153 klasztor cystersów. Ale - zdaniem Andrzeja Wyrwy - proces budowy klasztoru rozpoczął się najpewniej już w latach czterdziestych XII w. Zakonnicy przybyli tu ze zgromadzenia w Altenbergu kolo Kolonii, a zatem Łekno było |ego filią. Opactwo funkcjonowało po wiek XV, kiedy to przeniesiono je z Łekna do Wągrowca. Po translolcacji klasztoru w jego dawnym miejscu powstał cmentarz, na którym pobudowano kaplicę. Około 1620 r. w miejscu tym nie było już osadnictwa. cmentarz przestał więc funkcjonować, a kaplica popadła w ruinę. Do czasów nowożytnych przetrwała jedynie pamięć po dawnym klasztorze.

Ostatnie badania archeologiczne wykazały, że pierwszym kościołem klasztornym byka niewielkie oratorium. Wzniesiono je na planie prostokąta i zakończono prostokątnym prezbiterium z półkolistą apsydą. Od strony zachodniej

przylegała doń kruchta. Obiekt miał około 25 m dlugośd i do około 15 m izero kości, Zidentyfikowanie tej budowli wskazuje na brak bezpośrednich związków czasowych i funkcjonalnych między opisana rotundą a powstaniem w tym miejscu klasztoru, rotunda nie nadawała się bowiem do wypełniania funkcji klasztornych. Między końcem XII a połową XIII w. oratorium sukcesywnie rozbudowywano w kierunku zachodnim. Rozebrano wówczas jego kiudt-tę I fasadę zachodnią, jednocześnie przedłużono elewacje północną i południową oraz wzniesiono nową fasadę zachodnią. W ten sposób powstał halowy kościół o długości 42,5 m i szerokości 14-14,6 m, funkcjonujący w niezmienione! formie do początku XIV w. W końcowym okresie zapewne nastąpiła utrata statyki, wskutek posadowienia kościoła nie na calcu, lecz na obiektach z okresów starszych chronologicznie. Prowadziło to do nieuchronnej jego destrukcji. Właśnie ta przyczyna mogła spowodować decyzję o przeniesieniu klasztoru do Wągrowca.

W trakcie prac archeologicznych odsłonięto elementy zabudowy klasztorny z różnych fez budowy. W niektórych pomieszczeniach upatrywano ceł dla mnichów lub też kaplic z okresu funkcjonowania cmentarza. Nie zidentyfikowano natomiast pozostałości czworoboku stanowiącego rdzeń zabudowań klasztornych Dlatego przypuszcza się, że elementy zabudowy były najprawdopodobniej rozproszone. Ale jednocześnie zwrócono uwagę, że ślady kamiennego fundamentu, na jakie natrafiono w trakcie badań 1998 r„ mogą być r pozostałościami kapitularza. W trakcie badań wydobyto liczne materiały, w tym gipsowe detale architektoniczne bryłowe i płaskie trójwarstwowe, pochodzące z wystroju klasztoru. Cześć z nich jest bogato zdobiona rytem, z motywami roślinnymi, gryfami itp. Zdaniem Andrzeja Wyrwy (2000; 120) niektóre z nich odnoszą się do pierwszej fezy oratorium. Nie można też wykluczyć, że niektóre z nich, znajdowane na wtórnym złożu, mogą pochodzić z wystroju wcześniejszej chronologicznie rotundy.

Opisane badania odnoszą się do jednego spośród trzech przebadanych kompleksów lekneńskiego zespołu osadniczego. Klasztor funkcjonował w gęstej sied osad, których atutem było położenie przy szlaku handlowym prowadzącym z Gniezna i Poznania w kierunku Pomorza. Niektóre z tych osad, w tym Łekno, jeszcze w średniowieczu uzyskały lokację miejską na prawie magdeburskim.

Klasztor na ruinach palatium?

Najstarszy na ziemiach polskich klasztor cysterski, wywodzący się z fundacji morimondzkiej, wybudowano w Malopolsce, w Jędrzejowie. Aie to nie on, lecz zespół pocysterski w Wąchocku był magnesem przyciągającym przez łata uwagę wielu badaczy. W latach sześćdziesiątych XX w. dokonano tu wielu odkryć, w tym dotyczących najstarszej, trzynastowiecznej fezy klasztoru. Było to, w świetle ^przeprowadzonych badań, trójskrzycłłowe założenie ptzyiegające do połud-