P3190291

^'foyDA

_Zarys historii budowy miast w Polecę do połowy XIX w.-

przed 1214 r. z pod klasztoru św. Wincentego na Ołbinie, oraz "Novum Forum" w Środzie Śląskiej /1211 r. ?    - ryc. 12/. Był to początek wielkiej akcji prze

budowy struktury gospodarczej i przestrzennej kraju, nazywanej ówcześnie me -lioratio terrae nostrae. Ta szeroko zakrojona akcja kolonizacji wewnętrznej kraju, obejmująca stopniowo wszystkie dzielnice Polski, opierała się zarówno na ludności miejscowej jak i na ludności obcej różnego pochodzenia /Flaman -dowie, Niemcy i in. /.

Najazd Tatarów w 1241 r. , który spustoszył ziemie Śląska i Małopolski, był niewątpliwie bezpośrednią przyczyną nasilenia procesów kolonizacyjnych, pole-gających na przebudowie struktury gospodarczej wsi i zakładaniu miast na no -wych zasadach gospodarczych i społecznych, wzorowanych na formach wykształconych w Europie Zachodniej. Z akcją zakładania miast związane bylo_nada\ya -nie im miejskiego prawa na wzór Magdeburga./ius municipale magdeburgense/, nazywanego póśniej potocznie prawem n^mięckim /ius teutonicum/. Należy tutaj stwierdzić* że nadanie praw miejskich było tylko jednym z elementów przywileju lokacyjnego nowozakładanego miasta. Prawo miejskie określało zagadnienia prawnoustrojowe miasta, uwalniało częściowo ludnośó miasta od władzy i jurysdykcji urzędników monarszych i tworzyło samorządowy okręg administra -cyjno-sądowy z wójtem na czele. Prawo magdeburskie było jednak powodem, dla którego większośó uczonych niemieckich uznała, że kolonizacja wewnętrzna Pol -ski z XIII i XIV w. przeprowadzona została wyłącznie przez Niemców, oraz że przed tym okresem nie istniały w Polsce osiedla o charakterze miejskim. Za -przeczyły temu wyniki polskich badarf nad początkami miast, które pozwoliły do -wodnie ustalić, żg_proęęsy rozwojowe oparte były przede_wszystkim na ludno -ści autochtonicznej, oraz że przebiegały one na terenie Polski analogicznie do nieco wcześniejszych procesów kształtowania się miast w Zachodniej Europie.

Przywilej lokacyjny regulował przede wszystkim sprawy gospodarcze związać ne z założeniem i funkcjonowaniem miasta. M. in. określał dla miasta nadania te rytorialne, które obejmowały zazwyczaj prócz placów pod budowę i ról, kilka lub więcej wsi - zwłaszcza dla miast większych - /np. w Poznaniu aż 17/, następ -nie określał-Uprawnienia handlowe /zwolnienia od ceł, targi, jatki, kramy itd. / oraz obowiązki w stosunku do feudalnego właściciela miasta. Istotną częścią przywileju lokacyjnego, który w pewnym stopniu był umową pomiędzy monarchą czy prywatnym właścicielem dóbr a tzw. lokatorem, będącym jak gdyby przedsiębiorcą zakładającym miasto, było nadanie uposażenia wójta, którym z reguły zostawał dziedzicznie lokator miasta. Uposażenie to obejmowało nadania te -rytorialne /np. w Krakowie 30 łanów ziemi ornej wolnej od czynszu/,prawo bez -płatnego wyrębu drzewa i budowy młynów^, część dochodów z czynszów, kra -mów, kar sądowych itd. oraz niekiedy nawet całkowite zwolnienie od ceł. Wójt skupiał jednocześnie w swym ręku władzę sądową w mieście. Wreszcie przywilej lokacyjny ustalał dochody monarchy czy księcia z tytułu dzierżaw placów, kramów budowanych przez niego, ceł, targów itd. Dochody te były istotnym mo -torem nasilającej się akcji zakładania miast.

W niektórych przywilejach lokacyjnych wzmiankowane są czynsze płacone przez mieszczan z otrzymanych działek /np. Kraków, Rypin, Tuchola i in./, a nawet określana jest wielkość parcel przeznaczonych pod zabudowę, ogrodów i ról przyznawanych każdemu osadnikowi. Jest to niewątpliwie dowodem, że akcja kolonizacyjna związana była równocześnie z wytyczaniem i rozmierzaniem terenów miejskich. Istnieje uzasadnione przypuszczenie, że wcześniejsze for -my osadnicze przed pocz. XIII w. , nie znały pojęcia działki, które zjawia się dopiero w tzw. "nowych targach". W mieście średniowiecznym każdy osadnik otrzymywał przy lokacji określony teren w wieczystą dzierżawę, od którego płacił czynsz roczny. Ponieważ wiemy z dokumentów, że w pierwszych latach