P3190301

21

Zarys historii budowy miast w Polsce do połowy XIX w.

dratowego rynku /rys. 40, 41/. Cztery place przylegające do narożników rynku przeznaczone były na budowle publiczne /kościół, łaźnia, szpital, browar /. Granice miasta stanowiła droga wytyczająca kwadrat, w który wpisany był krzyż bloków budowlanych i rynku. Przestrzeli w narożnikach kwadratu przez -naczona była na ogrody dla mieszczan. Do miasta przytykały regularnie roz -mierzone pola orne /ryc. 42/, zgrupowane zgodnie ż potrzebami trójpolowej uprawy. Układ tego miasta cechuje połączenie tradycji średniowiecznych /spó -sób parcelacji bloków/ z nowymi, renesansowymi zasadami kompozycji /skiero -wanie osi ulic jia ratusz usytuowany po środku rynku/. Głogów, tak jak i inne miasta zakładane w tym czasie w Małopolsce i Wielkopolsce, był nieufortyfiko-wany. _

Nieco inaczej przedstawiała się sprawa nowych miast i zakładanych przez mo -żnowładzców polskich na kresach wschodnich. Miasta te w wielu wypadkach miały charakter rezydencji i ośrodków władzy wielkich właścicieli ziemskich.

Ich układy przestrzenne tkwią genetycznie w schematach średniowiecznych lecz wzbogacone zostały monumentalnymi rezydencjami magnackimi, otoczonymi potężnymi fortyfikacjami bastionowymi, których zadaniem było nie tylko bronie -nie samej rezydencji ale i trzymanie w zależności wielonarodowościowej ludności miasta, w przeciwieństwie do miast zakładanych na innych terenach, mia -sta na kresach wschodnich były zazwyczaj fortyfikowane, gdyż istniała tam stała groźba najazdów tureckich i tatarskich. Z miast ówcześnie założonych na Po -dołu i Ukrainie wymienić można: Załośce/l520 r. /, Czórtków/1522 r./, Zło | czów/1523 r./, B rzeżany/l 530 r./, Podhajce/1 539 r./, Tarnopol/1540 r. /. Bu --dzanów /1549 r. /, Husiatyn /1559 r. /, Sokal/1564 r. / i wiele innych. Wszystkie te miasta stanowiły^własność potężnych rodów magnackich /Buczaccy,Sie-niawcy, Koniecpolscy, Potoccy, Zamoyscy itd./, posiadających olbrzymie do -bra na tych terenach. Wiele z tych miast osiągnęło poważne znaczenie jako ośrodki utrzymujące rozległy handel pomiędzy wschodem a zachodem.

W XVI w. na terenieiJW. Księstwa Litewskiego prowadzona była planowana ak -cja przekształcania gospodarki rolnej z czynszowej na folwarczno-pańszczyź -ni sną. Wiązała się ona z przebudową przestrzenną wsi istniejących oraz zakładaniem licznych nowych wsi. Osady te otrzymują formę regularnych ulicówek z wydzielonymi siedliskami pod zabudowę i gruntami rozdzielonymi zgodnie z zasadami gospodarki trój zmianowej. Przebudowa ta dotyczyła również szeregu miast, w których przeprowadzane były regulacje połączone czasem z powiększa -niem terytorium. Dla uzupełnienia sieci ośrodków obsługujących rynek lokalny kolonizowanych terenów zakładane były liczne nowe miasta w dobrach królew -skieh i prywatnych, jak np.: Augustów /1557 r./, Wasilków /1566 r./, Krynki /1569 r./, Filipów /1570 r. / i in. Nowe miasta były bogato uposażone w zie -mię i mi ał.y_ głównie charakter rzemieślniczo-rolniczy. Układ przestrzenny tych miast cechowały niezwykle długie bloki budowlane złożone z dwu pasm działek , dochodzące nieraz do 500 m i więcej /ryc. 43/; Można tu dopatrywać się analogii do. zakładanych ówcześnie osad rolniczych, zwłaszcza, że charakter zabudo -wy tych miast niewiele odbiegał od zabudowy wiejskiej. Było to jakby wielokrot -ne powtórzenie wsi ulicowej połączonej z centralnym placem rynkowym.

W ostatnim ćwierćwieczu XVI w. można.obserwować w kompozycji nowozakła -danych miast na ziemiach polskich coraz wyraźniejszy wpływ projektów teoretycznych, głównie włoskich, które infiltrują tu wraz z architektami, muratora -mi i fortyfikatorami, zatrudnianymi licznie przez króla i potężne rouy magnackie. Należy sobie jednak zdawać sprawę, że liczba nowych miast rozplanowywa -nych w oparciu o teoretyczne pierwowzory była stosunkowo nieliczna i w większości przykładów można raczej mówić o wprowadzaniu elementów kompozycji renesansowej do tradycyjnych układów średniowiecznych. Wśród dziesiątków