P1130633 resize

32

we wschodniej Słowacji Kotlinę Koszycką. Na wschodzie, już poza granicami Polski, występuje ona w dorzecze górnego Dniestru i Bugu (izw. Kotlina Nadbuźa liska). Pokrewną jej grupę. tzw. gródecko-zdolbicką. wyróżniono ostatnio (1. Swiesznikow 1974, s, 80-118) w rejonie Równego na Wołyniu (ryc. 13).

Stan znajomości omawianej kultury w poszczególnych częściach tego ogromnego obszaru jest różny. Z terenów zakarpackich znamy ją głównie na podstawie grobów, w Małopolsce i Śląsku Górnym oraz na Wołyniu (grupa gródccfco-zdołbtcka) także z osad, zaś na pozostałych obszarach — poza małymi wyjątkami — raczej ze znalezisk luźnych, wydmowych. Można wyróżnić dwie strefy naszej kultury, różniące się stanem zasobów źródłowych, terytorialną zwartością stanowisk i może pewnymi cechami kulturowymi. Pierwsza, mniejsza, obejmuje Małopolskę. Górny Śląsk (mniej więcej po Opole), dorzecze górnego Dniestru i Bugu oraz Słowację łącznie ze wschodnim skrawkiem Moraw. W skład drugiej, szerszej (którą moglibyśmy nazwać strefą wpływów omawianej kultury), wchodzi dorzecze środkowej Wisły, Wołyń i południowa część Polesia. Strefa pierwsza, reprezentowana przez różnego rodzaju stanowiska, jest znacznie lepiej poznana niż strefa druga. Dlatego też trudno ocenić, o ile kultura ta jest jednolita na całym terytorium: sprawę komplikuje częściowa przynajmniej jej nie-współczesnóść w owych strefach. W tej sytuacji charakterystykę kultury Chłopice-Yesele oprzeć trzeba na możliwie pełnym wykorzystaniu bazy źródłowej ze strefy pierwszej, głównie z terenu Małopolski i Słowacji (tabi. X).

Osady

Już z zarysowanego wyżej zasięgu widać, jak różnorodne obszary zamieszkiwała ludność tej kultury. a mianowicie — wyżynne, podgórskie, nizinne, o różnych glebach, <jd ciężkich np. górskich lub lessowych, do piaszczystych i bagiennych włącznie.

Z terenu Polski znamy stosunkowo liczne ślady niedużych, krótkotrwałych osad, raczej obozowisk. Na obszarach wyżyn lessowych występują ich ślady zazwyczaj w postaci jam zajmujących niewielką przestrzeń, czasami rozproszonych w kilku skupiskach, zazwyczaj na szczytowych partiach wzniesień lub na wyższych terasach rzecznych. Największe skupisko, obejmujące kilkanaście do kilkudziesięciu obiektów osadowych omawianej kultury, odkryto w Złotej, woj. tarnobrzeskie, i w Iwanowicach, woj. krakowskie; w Złotej były one rozrzucone w niewielkich zgrupowaniach na stosunkowo dużej przestrzeni na stanowiskach ..Grodzisko" 1 111 oraz ..Nad Wawrem", w Iwanowicach zaś koncentrowały się na samym szczycie i południowym stoku „Babiej Góry”, na przestrzeni o średnicy ok. 100 m (A. J. Machnikowie 1973). Są to przeważnie zasobowe jamy trapezowate w przekroju pionowym, o średnicy w górze ok. 1 m. przy dnie zaś ok. 2 m (tabi. VIII): zawierają one ułamki naczyń, wyroby krzemienne i kościane oraz liczne kości zwierzęce. Prócz tego występują obiekty płytsze o prostokątnym zarysie, o wym. ok. 1 x 2 m, z wypalonym dnem (Niedźwiedź, woj. krakowskie), które zapewne miały określone, chociaż na razie nie znane nam przeznaczenie gospodarcze. Inne nieregularnie owalne, nieckowaie jamy odkryto w Syryni (tabi. IX) oraz w Piasecznie-Koloniach, woj. katowickie (J. Kostrzewski 1936, s. 24. ryc. 11). Stosunkowo duże rozmiary niektórych z nich oraz występowanie wewnątrz resztek palenisk nasunęło J. Kostrzewskiemu (1936) przypuszczenie, że mogły to być pótóemianki mieszkalne. Obiekty te rozmieszczane były na malej przestrzeni; w Syryni pokrywały obszar o długości ok. 40 m. Ślady budowli naziemnej, chyba chaty, o zarysie prostokątnym, odkryto ostatnio na piaszczystym wzniesieniu w Orliskach Sokolnickich. woj. tarnobrzeskie. Jest to może odpowiednik zbadanego przed II wojną światową (T. Sulimirski 1939) domostwa o konstrukcji słupowej o wymiarach 7x6 m w Majdanie Mokwińskim (ryc. 14) w południowej części Polesia: zawierały one materiały nawiązujące do naszej kultury. Nieduże naziemne lub półziemtankowe obiekty, być może mieszkalne, na planie czworokąta, o rozmiarach 1,6 x 3.6-m do 2,5 x 3,7 m odkryto w Gródku i Zozowie na Wołyniu. Stwierdzone przy nich ślady żerdzi pochodziły chyba z konstrukcji ścian i dachu; wewnątrz, we wschodniej lub południowej części odkryto ślady palenisk z resztkami polepy. 1. Swiesznikow (1974. s. 96) przypuszcza, że obiekty te miały charakter szałasów, w każdym razie niezbyt solidnych budowli. Na innym stanowisko wołyńskim, mianowicie w Zdołbicy, natrafiono na paleniska położone tuż obok dużych jam: są to być może również pozostałości budynków naziemnych. Wymienione stanowiska należą do tzw. grupy gródecko--zdołbickiej, stanowiącej — być może — wschodni wariant kultury Chłopice-Yesele.

Z pozostałych obszarów, np. ze wschodniej części Niecki Nidziańskiej, znamy ślady osadnictwa głównie w postaci niedużych skupisk luźnego materiału zabytkowego na wyniesieniach piaszczystych i wydmach przeważnie w pobliżu dolin rzek lub cieków wodnych (tabi. XII). Rozrzut lego materiału w Stochach Annopolskich, woj. białostockie (stan. Czerwony Borek) na przestrzeni o średnicy ok. 80 m (Z. Szmit 1929) zdaje się wskazywać, że był to ślad sezonowego obozowiska lub niedużej, niezbyt długo trwającej osady (tabi. XIII).

Okresowo zamieszkiwane by ły takie niektóre jaskinie i schroniska skalne w Jurze Krakowsko-Częstochowskiej (np. jaskinia Zamkowa Dolna w Olsztynie, woj. częstochowskie) wykorzystywane być może m. m. w czasie eksploatacji pobliskich złóż krzemienia.