P1130668 resize

67

wentarzu, analogicznych jak u tych ostatnich, wyrobów kościanych, krzemiennych, metalowych, z „fajansu” i muszli, charakterystycznych dla całej wczesnobrązowej cywilizacji środkowoeuropejskiej. Do takich należą chociażby kościane szpile z kolistymi główkami, igły o dwóch ostrzach, tarczki ozdobne, tzw. krzemienne sierpy i groty oszczepów będące naśladownictwem form metalowych, dalej bransolety z miedzianego drutu o powrotnym zwoju, paciorki z „fajansu” i muszli. Zapewne dzięki powiązaniom z kulturą wczesnohatvańską napływał znad górnej Cisy w dorzecze górnej Wisły obsydian (Iwanowice, stan. „Babia Góra”) oraz został przyjęty zwyczaj pokrywania powierzchni naczyń odciskami tekstylnymi.

Najściślejsza jednak więź łączy kulturę mierzanowicką z tzw. grupą kośtańską w Kotlinie Koszyckiej we wschodniej Słowacji (J. Pastor 1969) oraz z grupą nitrzańską w Słowacji południowo-zachodniej (A. Toćik 1963). Wprawdzie porównania możemy dokonywać jedynie w obrębie materiałów grobowych i w obrządku pogrzebowym, gdyż na Słowacji nie badano dotąd osad, tym niemniej bardzo znamienny jest tutaj zakres i stopień zbieżności obejmujący ponad 90% wszystkich cech, w tym także i drugorzędnych (J. Machnik 1972). Analogiczny jest we wszystkich szczegółach obrządek pogrzebowy. Dotyczy to nawet procentowego występowania grobów pozbawionych ceramiki. Wśród powtarzających się po obu stronach Karpat form naczyń grobowych widzimy okazy o niemal identycznych proporcjach, a co ważniejsze zdobionych w taki sam niebanalny sposób przy pomocy odpowiedniej kombinacji listw i żeberek. Wypada tu również wymienić, znane jedynie ze wschodniej Słowacji i z Małopolski, kościane szpile z charakterystycznie profilowanymi główkami, jak i ozdoby w kształcie wierzbowego liścia, występujące, jeśli chodzi o teren Europy, poza kulturą mierzanowicką i strzyżewską, głównie w omawianych grupach słowackich. Rozbieżności z kulturą mierzanowicką zaczynają się pojawiać dopiero w młodszej fazie grupy kośtańskiej i nitrzańskiej, kiedy pierwsza z nich zaczyna podlegać pewnym wpływom kultury wczesnootomańskiej, w drugiej zaś dają o sobie znać silne oddziaływania kultury unietyclciej i wieselburgskiej.

W starszej fazie kultury mierzanowickiej, zwłaszcza na terenie Wyżyny Sandomierskiej (tabl. XVIII) w tzw. grupie samborzeckiej widoczne są jeszcze pewne tradycje kultur i grup schylkowoeneolitycznych. Przejawiają się one w niektórych formach ceramiki (amfory, naczynia o esowatym profilu) nawiązujących do naczyń grupy krakowsko-sandomierskiej kultury ceramiki sznurowej, ewent. kultury zlockiej i amfor kulistych. Reminiscencji tych kultur można się także dopatrywać w niektórych wyrobach kościanych, w ich zdobnictwie (układ solarny na mierzanowickich tarczkach-medalionach kościanych) i w krzemieniarstwie. Za tradycję kultury ceramiki sznurowej można by także uznać zwyczaj układania w grobach mierzanowickich mężczyzn na prawym, kobiet zaś na lewym boku — chociaż zjawisko to występuje również na terenach, do których nigdy nie dotarła wymieniona kultura, np. w północnej Jugosławii (M. Girić 1971).

W niezbyt jeszcze dobrze zdefiniowanej, jak się zdaje niedużej i być może dość wczesnej grupie pleszow-skiej (tabl. XIX), występującej w południowozachodniej części zasięgu kultury mierzanowickiej (Nowa Huta--Pleszów, Chełm pod Bochnią, Marcinkowice, woj. nowosądeckie) zupełnie niespodziewanie pojawiają się nawiązania do tzw. grupy morawskiej kultury ceramiki sznurowej (J. Ondraćek 1965). Widzimy to wyraźnie porównując niektóre niskie wazowate naczynia jednej (tabl. XIX: 4, 8) i drugiej grupy (J. Ondraćek 1965, s. 779, rys. 207: 3) zdobione w analogiczny sposób grupami żeberek i guzków na brzuścu, a na szyjce odciskami sznura. Wspomniana grupa morawska należy do schyłkowego okresu rozwoju kultury ceramiki sznurowej i jest najprawdopodobniej współczesna najpóźniejszym zespołom grupy krakowsko-sandomierskiej lub częściowo kulturze Chłopice-VeseIć.

Najmniej reminiscencji starszego eneolitycznego podłoża kulturowego (oczywiście poza kulturą Chłopice--Veselć) dostrzegamy w tzw. grupie iwanowickiej (tabl. XX), posiadającej z kolei, jak się wydaje, najsilniejsze nawiązania południowe. Możliwe, że wynika to z jej młodszej pozycji chronologicznej w stosunku do poprzednio wymienionej grupy.

W miarę rozwoju kultury mierzanowickiej zanikają stare elementy, np. ornament sznurowy, i równocześnie następuje jej silne ujednolicenie. Zachowuje ona jednak w dalszym ciągu pewną odrębność w stosunku do innych kultur wczesnobrązowej cywilizacji środkowoeuropejskiej. Odrębność ta jest już jednak nie tyle rezultatem dziedziczenia cech starego, eneolitycznego podłoża, co odpowiednim rozwinięciem cech kultury Chłopice-Ve-sele. W zakresie ceramiki przejawia się ona w powszechnym występowaniu garnków z guzami pod krawędzią — form znanych u innych kultur wczesnobrązowych, ale schodzących u nich z czasem wyraźnie na plan dalszy.

Na podstawie szczegółowej analizy cech kultury mierzanowickiej przeprowadzonej na możliwie szerokim tle porównawczym (zarówno w czasie, jak i przestrzeni), można się pokusić o następujące rekonstrukcje niektórych procesów prowadzących do jej powstania. A więc jeszcze na przełomie eneolitu i epoki brązu, kiedy pojawia się na terenie Małopolski kultura pucharów dzwonowatych, a zwłaszcza kultura Chlopice-Vesclć, obszar ten zostaje włączony w orbitę wpływów z terenów zakarpackich. Kultura Chłopicc-Vcscló, szerząc się w dorzeczu górnej Wisły, miesza się z resztkami miejscowych, schylkowoeneolitycznych elementów kulluro-

l