44367 P1130623 resize

22

azjatyckim (upadek Troi V). Te ostatnie - zdaniem J. Mellaarta (1958) — wywołało pojawienie się w Anatolii indoeuropejskich Hetytów. Jednakie N. Kalicz, w przeciwieństwie do I. Bóny, decydującą rolę jakby organizatorów w kształtowaniu się wczesnobrązowej cywilizacji w dorzeczu środkowego Dunaju przypisuje stepowym ludom indocuropcjskim. przybyłym z bliiej przez niego nie sprecyzowanych obszarów północnopontyjskich.

Ich archeologicznym śladem miałyby być kurhany i izw. groby ochrowe. występujące istotnie we wschodniej części Węgier, oraz niektóre zabytki ruchome, jak ułamki ceramiki zdobionej sznurem, zausznice miedziane i srebrne, dłutka itd.

Teoria indocuropeizacji krajów naddunajskich i Bałkanów przez ludy stepowe i powstanie tą drogą cywilizacji wczesnobrązowej przebija wyraźnie także w pracach M. Gimbutas (1970) i M. GaraSanina (1961). Tymczasem według najnowszych badań (G. Gazdapusztai 1965; I. Ecsedy 1975) groby ochrowe i kurhany na terenie Niziny Węgierskiej są niewątpliwie starsze od postvu5edolskich. Zapewne są one pozostałością penetracji jakichś elementów stepowych w okresie kultury badeńskiej lub nawet wcześniej, w początkach kultury bodrogke-rcszturskiej. Natomiast inwentarze grobowe, występujące w północnoserbskich kurhanach typu Belolić-Bela Crkva (M. i D. GaraSanin 1958) niczym nie różnią się od materiałów z grup najwcześniejszego etapu omawianej przez nas cywilizacji, a są całkowicie obce kulturom Europy południowowschodniej, tzn. jamowej i katakum-bowcj. Należy tu od razu zaznaczyć, że te ostatnie kultury, zajmujące ogromne obszary między Wołgą a ujściem Dniestru, różnią się w sposób zasadniczy od wczesnobrązowych kultur Europy środkowej we wszystkich niemal dziedzinach, poza może niektórymi wytworami metalowymi, mającymi ogólnoeuropejski zasięg, najczęściej pochodzącymi z Kaukazu. Posiadają też specyficzną, o niepowtarzalnej formie i ornamentyce ceramikę (O. Sza-posznikowa 1971), zupełnie odmienną od naczyń tego czasu z obszarów karpacko-alpejskich. Swoisty charakter ma również obrządek pogrzebowy kultury jamowej i katakumbowej. Dlatego też (abstrahując od zagadnień etnicznych) nie ma żadnych archeologicznych podstaw, aby w kształtowaniu się wczesnobrązowej cywilizacji środkowoeuropejskiej upatrywać jakiegokolwiek wyraźniejszego udkiału kultur jamowych i katakumbowych.

Nie do utrzymania są również niektóre dawniejsze teorie nordycznego'(np. R. R. Schmidt 1945) pochodzenia kultury vućedo!skiej oraz kultur rozwijających się bezpośrednio po niej w Basenie Naddunajskim. Okazuje się, że to właśnie Północ jest stroną przyjmującą impulsy naddunajskie, co znakomicie się uwidacznia w okresie rozkwitu kultury unictyckiej. Nie wyklucza to oczywiście faktu powstania tam z czasem wtórnych silnych ośrodków produkcji metalurgicznej (np. ośrodka irlandzko-angielskiego). Nie brak też głosów w literaturze archeologicznej przypisujących kulturze pucharów dzwonowatych rolę integrującą kulturowe środowisko w strefie naddunajskiej na przełomie eneolitu i epoki brązu. Jest to pogląd jak najbardziej zasługujący na uwagę (wrócimy do niego jeszcze w dalszej części niniejszego rozdziału), jakkolwiek nie można przy jego pomocy wyjaśnić genezy wielu nowych form i zjawisk w Europie środkowej. Wygląda bowiem na to, że kultura pucharów dzwonowa-tych, przenikając na tereny dorzecza środkowego Dunaju, sama przyjmuje wiele cech z już uformowanego, nowego podłoża kulturowego — głównie od tzw. grupy Makó lub przednagyrćvskiej.

Istotne więc i rozstrzygające są bardzo ewidentne południowe powiązania. Poważne znaczenie dla problematyki genezy wczesnobrązowej cywilizacji w Europie środkowej mają ostatnie odkrycia dokonane na Kaukazie (K. Ch. Kusznarewa, T. N. Czubiniszwili 1970). Okazuje się bowiem, że zakres analogii między tymi dwoma obszarami znacznie przekracza pojęcie „kompleksu technologicznego” G. Clarka. Na terenie Kaukazu południowego (łącznie z Wyżyną Armeńską), a także na obszarze Azerbejdżanu, występują zespoły bliskie interesującym nas kulturom europejskim nie tylko w zakresie wyrobów metalowych, krzemiennych i kamiennych, ale także ceramiki, plastyki figuralnej (tabl. VI), a nawet obrządku pogrzebowego (J. Machnik 1973). Zaliczane są one do najstarszej fazy kultury kuro-arakskiej, chociaż naszym zdaniem reprezentują w niej odrębny nurt rozwojowy. Szczególnie uderzające zbieżności zachodzą między wspomnianymi zespołami kaukaskimi a takimi grupami w Kotlinie Karpackiej, jak Somogyvńr, Vinkovci, Makó, Csepel. Prawic wszystkie formy naczyń (kubki, dzbany, misy, naczynia dwuuche) są na obu obszarach analogiczne (por. tabl. 111, VI). Dotyczy to również cech technologicznych ceramiki (lekkie gładzenie powierzchni) i sposobu jej zdobienia (guzki, żeberka itp.). Na cmentarzyskach gruzińskich z tego czasu (np. Samszwilde, Koda) widzimy analogiczny do obserwowanego w kulturach przykarpackiego kręgu episznurowego (Mierzanowice-KoStany-Nitra) układ zmarłych wzdłuż osi E-W na boku prawym (mężczyźni) lub lewym (kobiety) z dłońmi przy policzkach (tabl. VII), z lekko podkurczonymi nogami (J. Mircchuława 1975). To samo obserwujemy także na niektórych nekropolach Kaukazu północnego (występują Urn grupy pokrewne kulturze kuro-arakskiej), np. Małyj Chcrscnoj w Czcczeno-lnguszetii (W. 1. Markowin 1963), w Ginczi na terenie Dagestanu (M. Gadżijew 1969). Także i te grupy swymi cechami bardzo silnie nawiązują do omówionych przez nas kultur strefy alpejskiej i karpackiej, zwłaszcza do starszej fazy kultury Polada oraz kultury Schneckenberg-Glina III (J. Machnik 1974, tabl. I-VI). Wiele powiązań w północnym Kaukazie znajdujemy też dla kultury protounictyckiej, i to znowu zarówno dla jej wyrobów metalowych (np. naszyjniki z końcami zwiniętymi w uszka, sztylety), jak też praktycznie dla wszystkich form ceramiki (J. Machnik 1973).