pdl9

konkretne ślady wyobrażeń specyficznych demonów górskich w rodzaju np. bułgarskich zagorkiń (rusałek górskich).

Dość szczególny wyjątek w tym względzie stanowiło wyobrażenie karkonoskiego ducha gór zw. Liczyrzepka. Jego siedziba mieściła się we wnętrzu góry Śnieżki, z której szczytu obserwował swoje królestwo. Do rzędu istot podlegających Liczy rzepce zaliczano leśne rusałki i duszki, sprawujące pieczę nad roślinnością górską, oraz krasnoludki, które zaopatrywały kopalnie w węgiel i rudy metali, ogrzewały wody źródeł leczniczych oraz zasilały je solami odżywczymi i odwarami roślinnymi, a także udzielały pomocy ludziom dobrym przy wykonywaniu różnych czynności domowych i gospodarskich. W zasadzie duch gór był istotą nadzmysłową, mógł jednak przybierać dowolną postać ludzką (najczęściej starca z długą siwą brodą odzianego w długą szatę stalowej barwy i podpierającego się sękatym kosturem). Trudno jednakże dziś stwierdzić, czy wyobrażenie to stanowi echo dawnych lokalnych wierzeń demonicznych, czy też jest pseudoludowym wytworem fantazji literackiej i miejscowej twórczości pamiątkarskiej naszych czasów.

Na występowanie w kulturze góralskiej pewnych śladów kultu demonów górskich wskazują niektóre zapisy etnograficzne z XIX w. Odnajdujemy je zwłaszcza w zarejestrowanych przez L. Siemieńskiego, K.W. Wójcickiego i O. Kolberga wątkach wierzeń w diabły górskie i inne złe duchy strzegące ukrytych skarbów zbójnickich, w duchy pokutujących na górskich szlakach i w okolicach określonych skał (np. opowieść o mnichu), czy w demoniczne gadziny górskie, jak np. król wężów. „W skałach otaczających Morskie Oko — podaje O. Kolberg — mają być ukryte skarby, ale ich znaleźć niepodobna, bo dostępu do nich strzeże zazdrosny niedusznik, czyli szatan. Według wyobrażeń górali ma on postać wysmukłą i powabną, a twarz jak u najpiękniejszego człowieka. Tylko po tym go poznasz, że nosi mundur połyskliwy“ („Góry i Podgórze", s. 506).

Omawiane tu wątki wierzeń demonicznych występują także we współczesnych opisach góralskiej kultury duchowej. J.G.H. Pawlicki dokonał następującego przedstawienia niektórych wyobrażeń demonologii górskiej: „Po grużniach, ciemnych jamach, we wnętrzu skał tłucze się duk ziemny i straszy człowieka; w lasach i pustaciach czają się panki, twarz mają nie taką jak ludzie, tylko carne pyscyska jako but swarcowany i dziurków nijakik do nosa nie majom i ręce, takie pazdryska brzyćkie jako u wilka albo niedźwiedzia. Złe strzeże też skarbów, pieniędzy zbójeckich, ukrytych w kolibach, pod korzeniami świerków, pod skryżalami, odłamami skał" („Pasterstwo tatrzańskie...", s. 295).

Interesujący pogląd w omawianej kwestii reprezentuje B. Bazińska, która uważa, iż reliktowa forma kultu kamieni — zarejestrowana w czasie badań prowadzonych wśród pasterzy tatrzańskich —stanowi konkretny ślad dawnych

i

12