PICT2593

Część III. Śmierć długa i bliska

1597* na dwa lata przed śmiercią w Madrycie, zadecydował, że chce spoc^ na Sycylii, którą opuścił przed dwudziestu laty, „w kościele San Domenico d_ę Castelaetrana [klasztor ufundowany przez jego przodków w roku 144^ z rodzinną kaplicą pogrzebową] w grobowcu przed ołtarzem, gdzie pochowano księżnę, ukochaną moją małżonkę. ”ⁿ Mimo że transport będzie trwał dług₀ książę wyraźnie nakazuje, aby „nie otwierano ciała w celu włożenia tani wonnych ziół ani czegokolwiek innego, lecz niech zostanie, jak jest i tak ma być pogrzebane”. Wiek albo dwa wcześniej iluż to manipulacjom i przygotowaniom musiano by poddać książęce zwłoki, aby kości jego trafiły wreszcie do sycylijskiego sanktuarium! Odgadujemy tutaj, napotkaną już u lekarzy, myśl

0    trupie nienaruszonym, któremu dane są jedność i byt.

Trzeci argument przemawiający raz za, a raz przeciw otwieraniu zwłok pojawia się z końcem wieku XVII. Celem sekcji jest nie tyle konserwacja ciała, co naukowe poznanie, a ponadto egzystencjalny niepokój i egzystencjalna ciekawość.

W swoim testamencie z roku 1754 książę de Saint-Simon wyraża się jasno. Powziął on środki ostrożności, aby nie doszło do pozornego zgonu, „chcę, aby moje ciało... po upływie tego czasu [chodzi o pozostawienie go w spokoju przez trzydzieści godzin] otwarto w dwóch miejscach [sekcja częściowa], to znaczy nad nosem i na szyi, w górze piersi, aby dla publicznego dobra poznać przyczyny nieżytu nosa z obrzękiem, który był moją prawdziwą chorobą,

1    tych dziwnych duszności, jakie stale odczuwałem”. Następnie zwłoki księcia miano przewieźć do jego wiejskiego kościoła: istnieje duże prawdopodobieństwo, że wyjęto mu wnętrzności i ciało zabalsamowano, ale brak o tym wzmianki.¹²

Jest rzeczą możliwą, że idea otwierania zwłok w celach pseudonaukowych zwyciężyła na początku XVIII wieku. Thomas Green w The Art of Embalming (Sztuce balsamowania)^u, wydanej w 1705 roku, ubolewa, że „dzisiaj preparaty anatomiczne są głównym celem tej sztuki [anatomii]. Ja wszakże opiszę inne jej zastosowanie, dawniejsze i ogólniejsze, a jest nim zachowanie w całości ludzkiego ciała..., zastosowanie, które (niesłusznie) wyszło z użycia i uważane jest jedynie za przyczynę zbytecznych wydatków i kłopotów.” Wydanie tej książki zdaje się świadczyć, że konserwacja zwłok znowu budzi zainteresowanie, chociaż oprócz balsamowania ciał były i inne sposoby ich zabezpieczenia, jak np. wybranie na grób ziemi mającej własność mumifikowania. Wkrótce dojdziemy do tego tematu, a na razie pozostańmy przy „preparatach anatomicznych” i naukowej ciekawości.

Niektórzy testatorzy sprzeciwiali się otwieraniu ich ciał pomimo naukowych argumentów, na które powoływało się ich otoczenie. Oto testament z 1712 roku: „Po pierwsze [tuż po wyznaniu wiary i poleceniu duszy Bogu, wśród najważniejszych rozporządzeń], pod żadnym pozorem nie pozwalam otwierać moich zwłok, w przekonaniu, że nie można z nich wysnuć żadnej wskazówki

pożytkowi i zachowaniu zdrowia drogich moich dzieci, które dosyć kocham, pym poświęci! dla nich moją odrazę, gdybym wierzy!, że wyjdzie im to na ^₀t>re choćby w najmniejszej mierze.”¹⁴ Te same racje znajdujemy w testamencie Jana Mole, radcy paryskiego Parlamentu, w roku 1723: „Życzę sobie i chcę, aby z żadnego powodu i w żadnej okoliczności ciała mego nie otwierano, nawet w chęci ustrzeżenia innych przed jakimiś doczesnymi utrapieniami.”¹⁴

ANATOMIA DLA WSZYSTKICH

Być może, gdy nie było przeciwnej decyzji, lekarz rodziny dokonywa! dyskretnej sekcji w prywatnym gabinecie anatomicznym. Anatomia bowiem przydatna była nie tylko lekarzom i chirurgom. Miała również znaczenie dla filozofa, jak pisze autor hasła „anatomia” w Wielkiej Encyklopedii Francuskiej: „Znajomość samego siebie wymaga znajomości własnego ciała, a znajomość ciała zakłada znajomość tak cudownego powiązania przyczyn i skutków, że żadna znajomość rzeczy nie prowadzi prostszą drogą do pojęcia najmędrszej i wszechmocnej inteligencji; ona jest, żeby tak rzec, fundamentem teologii naturalnej.” Anatomia przydatna jest również sędziom, którzy bez niej „zdani byliby na ślepe trzymanie się raportów, jakie sporządzają lekarze i chirurdzy”, eksperci. Konieczna jest, rozumie się, także malarzom i rzeźbiarzom, ale właściwie użyteczna jest każdemu i tworzy nieodzowną część wiedzy wykształconego człowieka. „Każdemu zależy na poznaniu swojego ciała.” Jest to droga do poznania Boga, Boga XVIII wieku: „Nie ma człowieka, którego budowa, wygląd [części ciała] mogłyby nie utwierdzić w wierze we wszechmocną Istotę. Z tą tak ważną racją łączy się korzyść, której nie należy lekceważyć: poznanie sposobów, jak zapewnić sobie zdrowie, przedłużyć życie, wyraźniej określić miejsca i symptomy swojej choroby [„nieżyt” księcia de Saint-Simon], kiedy źle się mamy, rozpoznawać szarlatanów, przynajmniej ogólnie coś wiedzieć o przepisywanych lekarstwach... Znajomość anatomii potrzebna jest każdemu.” (Podkreśleniemoje.)

W Journal d*un bourgeois de Paris pendant la Revolution Celestin Guittard de Floriban¹⁵ codziennie obserwuje funkcjonowanie swojego organizmu i robi dokładne zapiski.

Tak więc warto było orientować się w anatomii. Widocznie w tym czasie uczono jej w sposób bardzo przystępny: „w różnych szpitalach było sporo prosektorów dość zręcznych, aby mogli preparować wszystkie części razem i osobno na różnych zwłokach i aby wszyscy, którzy czynią to z obowiązku zawodowego albo ciekawości pobudzonej chęcią kształcenia się, mieli dostęp do tych sal... Wystarczyłoby miejsca nawet dla tych, którzy nie chcą szcze-