PICT6171

¹¹ S. I.amnek. Qiuilinui\r.... op. cit. " Tamże.

322_

- różnice pomiędzy słowem a czynem (rozróżniać to. co obserwowani

mówii). od lego co robią)¹⁰.

Ważne może być także zwrócenie uwagi na dysponowanie czasem przez uczestników; wykorzystanie przez nich przestrzeni (pomocna w tym przypadku może okazać się wiedza na temat „mowy” przestrzeni) oraz język (zarówno werbalny, jak i pozawerbalny). jakim posługują się uczestnicy obserwowanej sytuacji.

Opis zjawiska powinien być zrobiony bezpośrednio po zakończonej obserwacji, aby jak najmniej rzeczy umknęło pamięci, a także po to. aby jeszcze raz odtworzyć w umyśle obserwowaną sytuację, przeanalizować i wraz ze świeżymi wrażeniami ją utrwalić. Zapis powinien być jak najbardziej szczegółowy, najlepiej nie cenzurowany w żaden sposób, ponieważ pewne zjawiska w trakcie ich obserwowania mogą wydać się błahe, a ich wymowa i znaczenie odkryte zostaną później, dopiero w fazie analizy wyników badań. Sprzyjające rejestracji faktów jest korzystanie z kamery, jednak badacz nie powinien być osobą obsługująca kamerę. Umożliwia ona pełny zapis, a później przeanalizowanie obserwowanej sytuacji, a ponadto stwarza badaczowi okazję do samoobserwacji, dzięki której może zwiększyć się jego rozumienie własnego miejsca i roli w badanej sytuacji. Prowadzący obserwację uczestniczącą powinien być świadom tego. że rejestruje on jedynie w sposób selektywny i subiektywny rzeczywistość. która jest dostrzegalna z jego pozycji. Jego obserwacja jest wybiórcza. nic obejmuje wszystkich aspektów sytuacji, a jedynie te. które udało mu się w określonym miejscu . czasie zaobserwować bądź usłyszeć^M.

Obserwacja uczestnicząca ma więc swoje ograniczenia przestrzenne i czasowe. Ograniczeniem przestrzennym jest to, że pole obserwacji jest ograniczone do tego wycinka badanej rzeczywistości, który badacz jest w stanie dostrzec. Dlatego, jeśli planujemy prowadzenie obserwacji rozległego zjawiska (np. zachowania młodzieży podczas imprez sportowych lub zachowania dzieci podczas spektaklu teatralnego), należy prowadzić obserwację skupiającą się na pewnych określonych aspektach zjawiska (np. gesty, ruchy, zachowania, dźwięki, tzn. słowa, okrzyki, pomniki itp.) przy czym kierunek obserwacji może być w trakcie badania zmieniony. Ogra-niczcnic czasowe natomiast wynika z tego. że obserwuje się interesujące zjawisko przez pewien określony czas. który ustalany jest wcześniej, lub też wyznacza się limit badanych sytuacji. Jeżeli obserwacja trwa zbyt krótko lub liczba obserwowanych jednostek jest zbyt mała, istnieje niebezpieczeństwo. że za normę zostaną uznane sytuacje ekstremalne bądź zdarzenia przypadkowe. Jeżeli obserwacji poddany jest np. przebieg lekcji w klasie, zachowania dzieci podczas przerw między lekcjami czy też sposoby komunikowania się nauczyciela z rodzicami (we wszystkich przypadkach mamy do czynienia z jednostkowymi całościami), należy zaplanować odpowiednią liczbę takich jednostek obserwacyjnych. Jeśli obserwowane zjawiska nie stanowią wyodrębnionych jednostek czasowych (np. obserwacja dzieci mieszkających w domu dziecka lub sposób komunikowania sic rodziców z dziećmi w rodzinach robotniczych) okres trwania obserwacji musi być odpowiednio długi^i;, aby możliwe było uchwycenie różnorodnych aspektów badanego zjawiska, a dzięki temu ukazanie całego jego skomplikowania i bogactwa. W początkowym etapie badania sesje obserwacyjne powinny być krótsze (np. godzinne), ponieważ wchodząc w nowe. nieznane sobie środowisko, badacz dostrzega w nim wiele rzeczy. Jeśli obserwacja będzie trwała zbyt długo, nie jest w stanie ich zapamiętać. Dlatego sesje powinny być w miarę krótkie, aby możliwa była pełna rejestracja zaobserwowanych szjawisk". W miarę lepszego poznawania środowiska czas obserwacji może się wydłużać. Im dłuższy jest całościowy' czas badania, tym większe prawdopodobieństwo, że sytuacje marginalne, wyjątkowe, nie zostaną uznane za typowe.

Podczas prowadzenia obserwacji uczestniczącej przyjmuje sic bardziej lub mniej ogólne założenia dotyczące badanego zjaw iska. to znaczy, określa się pewne ogólne ramy obserwacji. Wypełnianie tych ram odbywa się w trakcie badania, gdy badacz wychwytuje z obserwowanego zjaw iska pewne elementy. zarówno takie, które wcześniej uznał za ważne (wynikające z przyjęcia przez niego właśnie pewnych założeń), jak i takie, których wcześniej sobie nie uświadamiał, a więc nie mógł ich przewidzieć. Większy bądź mniejszy stopień ogólności ram obserwacji zw iązany jest jakby z poziomem „głębokości”, na którym obserwuje się dane zjaw isko. Np.

¹¹ Niektórzy badacze piszą o roku. dwóch latach lub kilku miesiącach, w zależności od rodzaju badanego zjawiska i głębokości jego penetracji.

¹¹ R-C. Bogdan. S. Knopp Biklcn. Qualitative..., op. cit.