pic 11 06 280331

Literac

stości, w:

Przestrzeń i literatura, op. cit.

rei dokonać można językowej waloryzacji różnorakich do-' ^A - ddczen - przede wszystkim czasu, ale także pozycji społecznej. zasad etycznych ltd. Opis - rozumiany jako element ..wtórnego systemu modelującego"⁶⁵ - to makrostruktura szyfrująca wielkie figury semantyczne czy systemy znakowe oraz wartości symboliczne np. moralne i. nie zaś tryb mówienia. specyficzna forma wypowiedzi. Upraszczając, można powiedzieć, iż semiotyczne ujęcie opisu sprow adza się do etymologicznego _opisywania", tj. przedstawiania za pomocą języka, z kolei opisywanie powiązane jest z ikonicznością,czy raczej quasi-ikomcznością literatury, ikoniczność zaś-z wyrażaniem relacji przestrzennych⁶⁶.

Operowanie skalą całego utworu i zajmowanie się w tej perspektywie kwestią przestrzeni i środków językowych, które ją charakteryzują, może też doprowadzić do uogólnień innego rodzaju. Na przykład Barbara Sienkiewicz - proponując bardzo trafny, chociaż niezwykle szeroki termin „literackie teorie widzenia"⁶⁷, i omawiając nazwane tak zjawisko w szkicach o prozie dwudziestolecia międzywojennego -w- eklektyczny sposób połączyła w analizach literackich dotyczących przestrzeni wiele całkiem odrębnych zagadnień. Zajęła się rów nocześnie przestrzenią przedstawioną w utworach. właściwościami stylistycznymi omawianych dzieł, ujawnionymi w nich predyspozycjami percepcyjnymi autorów oraz wyrażonymi w innych tekstach poglądami twórców - a zatem poetyką immanentną i sformułowaną, nie wspominając

⁶⁵ Łotman, O znaczeniach we wtórnych systemach modelujących [19651. tłum J Faryno, „Pamiętnik Literacki" 1969. z 1.

^,i6 Dyskusję na temat rozumienia ikonicznośei przez semiotyków przeprowadzi! przed laty H. Markiewicz w I rozdziale Wymiarów dzieła literackiego. Kraków 1984 (Proce wybrane, t. 4. Kraków 1996).

*’ ‘ Zaczerpnięty, o czym sama pisze, z pracy W Strzemińskiego. Powiela za nim również, mimowolnie, niezbyt jasne rozumienie teorii, która - w ujęciu Strzemińskiego - jest i przyjętą przez malarza a priori koncepcją artystyczną i wyrazem dominującego w danym momencie historycznym sposobu ujmowania przestrzeni w dziełach (np. kwestia perspektywy), i wydedu-kowaną z oglądanych prac malarskich interpretacją artystycznych założeń. Zob B. Sienkiewicz, Wstęp do: Literackie „teorie widzenia" w prozie dwudziestolecia międzywojennego. Poznań 1992.

juz o kontekście literackim, artystycznym, z „aspektami myśli współczesnej” włącznie⁶⁸. Zaowocowało to z jednej strony wieloma odkrywczymi spostrzeżeniami, z drugiej zaś - odejściem od jasnych reguł badawczych oraz metaforyzacją języka analiz.

Rozważania z zakresu semantyki przestrzeni literackiej -jako dziedziny zbyt rozległej, a przy tym trudnej do precyzyjnego zdefiniowania - oddalają nas więc znacznie od opisu jako literaturoznawczej kategorii, a zarazem jako części składowej tekstu literackiego. Przyjmijmy zatem, na podstawie pracy J. Sławińskiego pt. Przestrzeń w literaturze: elementarne rozróżnienia i wstępne oczywistości, że istnieje wiele (autor wymienia siedem) sposobów rozumienia przestrzeni literackiej, w zależności od tego, czy przestrzeń rozumiana jest w kategoriach poetyki systematycznej, historycznej czy strukturalnej, czy jest tematem całego utworu lub tylko odniesieniem dla niektórych wyrażeń językowych w nim zawartych, czy po prostu elementem świata przedstawionego bądź też wyrazem metafikcyjnej świadomości⁶⁹. Przyjmijmy też, iż semantyka opisu z każdą z tych odmian przestrzeni literackiej wchodzi w rozmaite związki, gdyż opis jest miejscem, gdzie najczęściej i w sposób najbardziej bezpośredni, expres-sis uerbis ujawniają się relacje przestrzenne. Pozostawmy jednak dla kategorii opisu literackiego i semantyki deskryp-cji tylko tę część zagadnień związanych z przestrzenią literacką, która dotyczy morfologii dzieła literackiego i poszczególnych wypowiedzi deskryptywnych, a więc związana jest bezpośrednio z poetyką opisową. Reszta należy bowiem raczej do konkretnych literaturoznawczych analiz lub ogólnych dociekań metaliterackich.

Henryk Markiewicz, pisząc o przestrzeni w dziele literackim, dokonał właśnie takiego wyodrębnienia węższej sfery problemowej, która może stać się przedmiotem penetracji

teoretyka literatury:

kie „teorie widzenia’’..., s. 9-10.

Stawiński, Przestrzeń w literaturze: elementarne rozróżnienia