pic 11 06 280611

skojarzenia i gry językowe¹. W ujęciu Szkiowskiego „obraz literacki” stał się „analizą przedmiotu”². To bardzo trafne i ważne stwierdzenie odnosi się zatem również do deskryp-cji, która - kreując przedmiot przedstawiony, „wyposaża” go od razu w taki a nie inny zestaw cech i konotacji.

0    intencji retorycznej i wartości komunikacyjnej opisów - kierunki poszukiwań badawczych

Wymienione przez Szkłowskiego sensy „obrazu” charakteryzują doskonale potencjalne intencje retoryczne opisów

1    zarazem wskazują kierunki możliwej analizy funkcjonalnej fragmentów deskryptywnych. Retoryka jest bowiem niewyczerpanym źródłem interpretacyjnych wskazówek przy analizie opisów. Wymieńmy kilka tytułów dla przykładu. Opis jako rozbudowana peryfraza, zagadka, pojawia się między innymi na początku przywoływanego już tutaj Dziecka przez ptaka przyniesionego Andrzeja Kijowskiego, gdzie szczegółowy wygląd Krakowa jest przedstawiony bez podania nazwy miasta³. Aluzją do powieści gotyckiej są opisy zamku w Opętanych Witolda Gombrowicza⁴. Jako rodzaj interpretatio (a więc ujęcie jednego motywu w kilku wariacjach) można uznać opis młynka w Prawieku Olgi Tokarczuk⁵, zaś jako hypotypozę, czyli obrazowe unaocznienie, a zarazem także prolepsis (tj. antycypację) - wizję Witka z Kroniki wypadków miłosnych Tadeusza Konwickiego⁶. Zastosowaniem toposu a rebours są opisy urody Atanazego i Zosi z Pożegnania jesieni Witkacego¹³³. A na przykład prezentacja potraw w Malej Apokalipsie Tadeusza Konwickiego - jako ironiczno-me-taforyczny obraz stosunków polsko-rosyjskich - jest odmianą alegorii¹³⁴. Paraboliczny charakter ma natomiast opis „ryby flądry” w Palę Paryż Brunona Jasieńskiego - jest to bowiem me tylko paralela wobec wyglądu rabina Eleazara, lecz i przypowieść na temat zachowania Żydów, antycypująca

dalsze wydarzenia utworu¹³⁵. Z kolei w Świecie światów Janu-

sza Andermana opis dwóch pijaków, którym „światło srebrzyło szczeć” na policzkach i którzy wyglądali jak „zdezelowane anioły”, ma postać antyklimaksu¹³⁶. Listę tę, rzecz jasna, można by - wraz z interpretacjami - wydłużać niemal w nieskończoność, tutaj jednak poprzestaniemy tylko na zasygnalizowaniu takiego kierunku funkcjonalnej analizy opisu.

W związku z intencją retoryczną przypomnieć należy również o bezpośrednim połączeniu zawartości opisu z podmiotem (autorem, narratorem bądź bohaterem) i jego rolą w literackiej komunikacji, a więc także o nastawieniu opisu na odbiorcę (czytelnika, odbiorcę implikowanego, ewentualnie innego bohatera). Wypowiedź deskryptywna - z perspektywy strategii komunikacyjnej - jest przecież rodzajem informacji (powiadomienia), która może mieć rozmaitą wartość perloku-cyjną, różny stopień asercji, słowem - może pełnić różne funkcje nadawcze, wymagające każdorazowo innego odbioru. Intencja retoryczna, określona przez typ [fikcjonalnego] aktu mowy, wyraża się przede wszystkim w sposobie rozwijania tematu opisu, doborze środków językowych, stopniu spójności tekstu, obecności (bądź nie) określeń ewaluatywnych, różnic między informacją implikowaną i stematyzowaną.

To ostatnie zagadnienie domaga się choćby krótkiego rozwinięcia ze względu na powiązanie z funkcjonalnością opisów. Przez informację stematyzowaną rozumiem tu dane o przedmiocie zawarte w opisie - czyli to, o czym wprost trak-

¹³³ Na ten temat pisała B. Sienkiewicz w Literackich „teoriach widze->y^kj P cit., s. 37-38.

" 'inwicki. Mata Apokalipsa, Warszawa 1991. s. 127

|ym, Świat światów, w: Kraj świata, Paryż 1988, s. 64,

117

1

   Zob. W. Szklowski, Sztuka jako chwyt, op. cit.; oraz idem, O prozie, op. cit., s. 38-55.

2

   \y Szklowski, O prozie..., s. 50

3

   A. Kijowski, Dziecko przez ptaka przyniesione, op. cit.

4

^1:10 Zob. np. W. Gombrowicz, Opętani. Powieść, Kraków 1994, s. 16.

5

   O. Tokarczuk, Prawiek i inne czasy, Warszawa 1997, s. 36-37.

6

   T Konwicki, Kronika wypadków miłosnych, Warszawa 1991, s. 173.