pic 11 06 280646

„introwersyjny”¹⁵¹. Deskrypcja może być przecież informacją sformułowaną bardziej dla odbiorcy albo bardziej-jak ta właśnie cytowana - wobec niego¹⁵².

Kiedy czytamy na przykład: „Między obłokami słońce właśnie przemykało jak chleb i ryba”¹⁵³, to tylko wiedza wynikająca z bezpośredniego kontekstu pozwala wyjaśnić, że skojarzenie słońca, chleba i ryby wzięło się z równoczesnego spoglądania przez bohatera na niebo i uświadamiania sobie głodu, jak również z nastroju metafizycznego „natchnienia”, którego doznają bohaterowie Całej jaskrawości Edwarda Stachury. Nic jednak w samym migawkowym opisie nie przynosi informacji czy wyjaśnienia tego porównania. Niczemu też ono więcej w utworze nie służy, poza pełną indywidualizacją postrzeżeń oraz oddaniem stanu psychicznego uniesienia (przez aluzję do ewangelicznej symboliki tych pokarmów).

Skrajny przykład wykorzystania introwersyjnego opisu i równocześnie różnych „kierunków” nadania stanowi strumień świadomości użyty przez Ryszarda Kapuścińskiego w Buszu po polsku¹⁵⁴, gdzie w potoku składniowym połączone są opisy zawiązkowe, fragmenty opisów sytuacji, hasła propagandowe, cytaty z mowy potocznej i dialogów - a wszystko to stanowić ma łącznie opis Polski. Ten tekstowy kolaż jest pozornie skierowany do buszmena - a w gruncie rzeczy jest pomyślanym jedynie ciągiem dalszym wygłoszonej przedtem odpowiedzi na pytanie Afrykańczyka, co to jest Polska. Nie jest więc faktycznie wypowiedzią „do”, mimo zwrotów do adresata, zresztą informacyjny chaos wykluczałby odbiór, natomiast jest wyraźnie pośrednio (a więc „wobec”) skiero-

¹⁵¹    Zob. przykłady na końcu rozdziału. Interesującego podziału dokonał niegdyś Winkowski (op. cit., s. 64) na opisy będące językowym „przekładem” świata zorientowanym na rzeczywistość oraz „przekładem samoistnym”, zorientowanym na język. Autor wydzielił również opisy przezroczyste, tj. maskujące nadawcę i przekazujące dosłownie wiedzę o przedmiocie, oraz opisy nieprzezroczyste - eksponujące sposób przekazu.

152    p_{or na} temat ukierunkowania informacji w wypowiedzi J. Lalewicz, Komunikacja językowa i literatura, Wrocław 1975, cz. I, rozdz. IV

¹⁵³    E. Stachura, Cala jaskrawość, w: Powieści, red. H. Bereza, Warszawa 1984, s. 21.

¹⁵⁴    R. Kapuściński, Busz po polsku, Warszawa 1979, s. 120.

wany do polskich czytelników, którzy jako jedyni mogą zde-szyfrować wszystkie informacje, aluzje i kryptocytaty.

Omawiane różnice w prezentacji świata można ująć także inaczej, za pomocą terminów proponowanych przez Jerzego Bartmińskiego w artykule pt. Punkt widzenia, perspektywa,językowy obraz świata¹⁵⁵. W zależności od tego, czy tekst prezentuje bardziej „wizję świata” czy „obraz świata”, tj. czy jest bardziej nastawiony na objaśnianie intencji, sposobu myślenia, wyobraźni czy charakteru podmiotu, czy na eksponowanie cech samych przedmiotów (rzeczy bądź zjawisk), obserwować można odmienne sposoby dobierania i przekazywania danych. Do problemu tego przyjdzie jeszcze powrócić

w kolejnej części pracy.

Intencja retoryczna opisu jest zatem związana również z jego specyficzną wartością komunikacyjną - w tym sensie określa ją pytanie, na które deskrypcja jest jakby odpowiedzią. Nawiązuję tutaj do koncepcji hermeneutycznych, wedle których sens tekstu wyznaczany jest i przez pytanie, jakie odbiorca zadaje tekstowi (wnosząc w ten sposób do niego własne doświadczenie), i przez domniemane pytanie, które legło u podstaw sformułowania w taki a nie inny sposób tekstu. Jeśli przyjąć¹⁵⁶, że każdy tekst jest formą odpowiedzi na jakieś ukryte pytanie, to i każdy opis stanowi rodzaj repliki.

Co daje takie podejście przy analizie opisów? Przede wszystkim przypomina o różnicowaniu strategii względem tekstu deskryptywnego, w zależności od samych opisów. Chodzi o to, by nie postrzegać ogólnie deskrypcji jako tylko konstatacji na temat cech wyglądu czy charakteru, itp. Konieczne jest, każdorazowo, stawianie pytań o podmiot opisu, o sens opisu dla narratora, dla konstrukcji postaci, dla przebiegu fabularnego, dla kompozycji, dla odbiorcy, dla kształtowanego w utworze sposobu widzenia, o przyczynę takiej a nie innej struktury składniowej i stylistycznej, o zakres tego, co

¹⁵⁵ Zob. J. Bartmiński, Punkt widzenia, perspektywa, językowy obraz

iwiata, w: Językowy obraz świata, op. cit., s. 110.

ⁿR Palmer, Manifest hermeneutyczny, tłum. M. Król i W. Lubo-

ifcnik Literacki” 1992, z. 1, s. 178.