58197 pic 11 06 280622

tuje deskrypcja. Natomiast przez informacje implikowaną i nieco inaczej, niz czyni to autorka obu terminów. Aleksandra Okopien-Sławinska^{1 !T}. bo nie w odniesieniu tylko do podmiotu. ale w ogóle do celu wypowiedzi) rozumiem drugi, inny. głębszy sens opisu - wynikający zarówno z jego konstrukcji czy stylu, jak i kontekstu Najprostszym przykładem zależności między tymi dwiema informacjami jest rodzaj charakterystyki pośredniej bohatera, jaką może być opis stroju czy mieszkania, gdzie orzekanie o przedmiotach jest de facto orzekaniem o ludziach¹³³.

Bardziej skomplikowana sytuaga ma miejsce wtedy, gdy styl i zawartość opisu pozostają w opozycji do stylu i tematu opowieści. Tak dzieje się na przykład w obozowych opowiadaniach Tadeusza Borowskiego, m.in. w* Dniu na Harmenzach^{1 2 3}, gdzie poetycki początkowy opis pełni rolę swoistego komentarza czy przygotowania - na zasadzie kontrastu - do dramatycznych wypadków. Pierwszy akapit tego opowiadania - pełen spokoju, ciepła, ciszy i poczucia bezpieczeństwa obraz szpaleru kasztanowców, dających „zielony i miękki cień” w czasie gorącego dnia - może być odczytany jako przestroga, gorzka ironia czy swoisty katalizator napięcia (im łagodniejszy i bardziej poetycki jest opis przyrody, tym straszniejsze wydaje się potem postępowanie ludzi). Ze względu na dwa typy opisów występujące w opowiadaniach Borowskiego - surowe, oszczędne w słowach, konkretne, behawiorystyczne oraz rozwinięte, zmetaforyzowane, będące oznaką literackości - można dopatrzeć się w nich także odpowiedników świadomości przedobo-zowej i obozowej bohatera. Tak więc styl opisu jest tutaj rodzajem ukrytej informacji wpływającej na odbiór deskrypcji.

Cichym „bohaterem" opisów, o którym dowiadujemy się zwykle właśnie z informacji implikowanej - jest także czas. Ido nie tylko ten jawnie obecny w chronografii czy związany z opisem sytuacji jako sprawozdaniem z danego momentu działań. Zresztą opisy sytuacji bywają bardzo różne - szczegółowo pisał na ten temat Mirosław Olędzki. Wymienił on kilka różnych sposobów opisowej prezentacji zmian, są to: obraz opisowy (statyczny, aczasowy, tj. posługujący się najczęściej praesens historicum, opis sceny, jakby stop-klatka); sytuacyjny opis tła zdarzeń (rodzaj dynamicznej „scenografii przedstawionej”); opis czynności⁴. Dodać do tego trzeba by jeszcze możliwość operowania ruchomym centrum orientacji przestrzennej, dzięki czemu nawet statyczne układy rzeczy prezentowane są jako działania, więc ulegają „ucza-sowieniu”⁵, oraz możliwość posługiwania się rzeczownikami odczasowmkowymi, które tworzą - jak to nazwał J. Bachórz⁶ - „czynności donikąd” (np. „rżenie koni”), dając pozór czasowej rozciągliwości.

Oprócz tych „zewnętrznych” form obecności czasu można zaobserwować także w utworach różne aluzje temporał-ne. Czas „ukryty” w opisie wyznaczany może byc, po pierwsze, przez przedmioty przedstawione (w tym sensie, w jakim charakteryzują one epokę historyczną czy dany okres życia bohatera, także w znaczeniu symbolicznym -jest to czasęwo-kowany; operuje nim np. S. Chwin, prezentując w Haneman-nie zmiany historycznego i indywidualnego czasu poprzez przedmioty codziennego użytku); po drugie - przez ilość i szczegóły wyliczanych w opisie elementów (sugestia czasu widzenia, wyobrażania sobie czy przypominania, szerzej -czasu psychologicznego; np. nawracający motyw kwitnących głogów w Poszukiwaniu straconego czasu Prousta). Po trzecie - czas ujawnia się w powiązaniach opisu z kontekstem fabularnym, gdy opis służy retardacji lub budowaniu suspensu, modyfikując tempo oraz rytm opowiadania. Jest także mniej oczywista, a bardzo ciekawa sfera czasowości związana z opisem, o której pisał Wiktor Szklowski na przykładzie

119

1

   A. Okopień-Sławińska, Relacje osobowe w literackiej komunikacji, w: Problemy teorii literatury. Prace z lat 1965-1974, S. II, wyd. 2, Wrocław 1987.

2

   Zabieg ten wykorzystał niegdyś do maksimum D. Magnuszewski, portretując Mejerin i Chodkiewicza poprzez opisy wyglądu ich kamienic, w omawianej już Zemście panny Urszuli.

3

^13H T. Borowski, Pożegnanie z Marią. Kamienny świat, Warszawa 1972, s. 36.

4

   M. Olędzki, Problematyka opisu w „Popiołach"..., op. cit., s. 176.

5

   Por. wcześniejsze uwagi na temat dynamizacji opisów w ujęciu H. Mar-iewicza (rozdział poświęcony przestrzeni w Wymiarach dzieła literackiego).

6

   -1 Bachórz, Poszukiwanie..., op. cit., s. 123 (tam przykłady z twór-