24972 pic 11 06 280506

Próba kognitywistycznego ujęcia problematyki deskryptywnej

Także w ujęciu kognitywistycznym każda wypowiedź -niezależnie od tego, czy jest formalnie opisem, czy opowiadaniem -jest zapisem szeroko rozumianej percepcji (obejmującej, o czym była wielokrotnie mowa, także proces psychologiczny i mentalny) i tworzy jakiś „obraz świata”. Dodać należy, iż językoznawstwo kognitywne jest tylko częścią, i to niejednorodną, całego kręgu nauk należących do tzw. cogni-tive science, w skład którego wchodzą również: psychologia, interdyscyplinarne badania nad sztuczną inteligencją, nauka o układzie nerwowym, filozofia i antropologia kognitywne¹. Kognitywizm nie jest więc, co warto w tym miejscu zaznaczyć, ani jedną teorią czy nauką ani odkryciem jakiejś nowej, nieznanej dotąd wiedzy o człowieku, czy też próbą stworzenia innej epistemologii. Jest to raczej zbiór bardzo różnych badań i rozważań, które łączy zainteresowanie przebiegiem ludzkiego poznania, zawsze w aspekcie funkcjonalnym, pragmatycznym. Podstawą poniższych twierdzeń będzie tylko część lingwistyki kognitywnej zorientowana organicystycz-nie i psychologicznie, związana z osobami George’a Lakoffa, Marka Johnsona, Giles’a Fauconniera i Ronalda W. Langa-ckera, z polskich autorów zaś - głównie Elżbiety Tabakow-skiej i Jerzego Bartmińskiego.

Zajęli się oni relacjami, które zachodzą pomiędzy percepcją a językiem, więc także operacjami intelektualnymi i wyobrażeniowymi, za pomocą których poznajemy i opisujemy rzeczywistość. Szczególnym obiektem zainteresowań stały się dla tych kognitywistów kategorie czy modele mentalne porządkujące wiedzę o świecie w danym języku, kręgu kulturowym i w konkretnych wypowiedzeniach, a główną domeną badawczą - praktyczna semantyka, zwłaszcza dziedzina złeksykalizowanych metafor oraz wszelkich językowych taksonomii², w nich bowiem najlepiej ujawnia się ludzki sposób myślenia o rzeczywistości. Z perspektywy poetyki de-skrypcji część terminów i obserwacji językowych dokonanych przez kognitywistów może być bardzo użyteczna, część natomiast stanowi powtórzenie czy inne sformułowanie znanych już dobrze problemów.

O ile tradycyjna semantyka i logika pozwalały odróżnić pewne klasy pojęć na podstawie podobieństwa ich elementów i opierając się na tym tworzyć obiektywną definicję oraz wyznaczyć granice danej kategorii, o tyle dla kognitywistów wszelkie kategorie są otwarte i wynikają z naturalnie subiektywnego procesu, jakim jest interpretacja oraz konceptuali-zacja postrzeżeń³ - co zresztą stanowi oczywiste nawiązanie do istniejących już koncepcji, m.in. Ludwiga Wittgenstei-na, Laftiego Zadeha czy Johna Austina. Centrum każdej mentalnej i zarazem językowej kategorii stanowi jedno pojęcie (lub też kilka), które jest najlepszym, najbardziej typowym czy najczęściej podawanym przykładem, reprezentantem całej klasy. „Prototypowość” jest cechą ludzkiej koncep-tualizacji, sposobem porządkowania otaczających nas zjawisk. O tym, co uznawane jest za prototypowe centrum, a co za kategorialne peryferie, decyduje indywidualne percepcyjne doświadczenie, ale też prototypy są zależne od społecznych wzorców oraz kręgu kulturowego. W gruncie rzeczy, jak można z tego wnioskować, „prototyp” jest psycho- lub socjoling-

105

1

^l0ft Zob. m in. Amerykańska antropologia kognitywna. Poznanie, język, klasyfikacja i kultura, tłum. zbiorowe, oprać. M. Buchnowski, Warszawa 1993; J. Bobryk, The Classieal Vision ofthe Mind and Contemporary Cogni-twe Psychology, tłum. I. Odrowąż-Pieniążek, Warszawa 1988; R. Jacken-dofT, Consciousness and the Computational Mind, Cambridge 1989; E. Rosch, Principles of Categonzation, w: Cognition and Categorization, red. E Rosch, Hillsdale 1978.

2

   Zob. G. Lakoff, M. Johnson, Metafory w naszym życiu, tłum. T. R Krzeszowski, Warszawa 1988; R. W. Langacker, Concept, Image, and Symbol. The Cognitwe Basis of Grammar, Berlin 1991.

3

   Na temat procesu kategoryzacji i rodzajów kategorii zob. G. Lakoff, Women, Fire, and Dangerous Things. What categories Reueal about the Mind, Chicago 1987, s. 272-276 i 283, 289 (o zapożyczeniach filozoficznych i lingwistycznych zob. rozdz. II i XV); E. Tabakowska, Gramatyka i obrazowanie. Wprowadzenie do językoznawstwa kognitywnego, Kraków 1995, rozdz.

^paylor, Linguistic Categorization. Prototypes in Linguistic Theory, 60; R. Jackendoff, op. cit., s. 147.