pic 11 06 280351

(jako tworu „antropomimetycznego”), czyli poziomem fabularnym, a nie tekstowym. Uwypuklenie tej różnicy jest niezwykle ważne, by uświadomić sobie, po pierwsze - służebny i zarazem fundamentalny charakter wszelkich form podaw-czych wobec świata przedstawionego, po drugie - cząstko-wość wszelkich opisów wobec wielkich figur semantycznych, więc także różnicę między pojedynczym opisem postaci jako fragmentem tekstu a tym, jak się ona w ogóle jawi wdanej literackiej fikcji.

Henryk Markiewicz, porządkując niejako dorobek wielu autorów zajmujących się przestrzenią literacką, wymienił także - interesujące nas ze względu na ogólne właściwości wypowiedzi deskryptywnych - potencjalne składniki opisu oraz reguły organizacji przedstawianych elementów. Podał też (podobnie jak Sławiński) bieguny kategoryzacyjne, które wyznaczają styl, zakres oraz inne możliwe nacechowanie opisu⁷³. Do składników opisu zaliczył autor: przedmiot opisu Jego części i relacje przestrzenne między tymi częściami oraz innymi przedmiotami z całego układu przestrzennego; kategorię, do której przedmiot opisu należy, właściwości tegoż przedmiotu bądź jego części, określenie stanów fizycznych przedmiotu oraz jego ocenę, interpretację i dodatkowe, nie pochodzące z obserwacji, wyjaśnienia na jego temat.

Składniki te mogą zawierać się w ciągu konstatacji przechodzących od ogółu do szczegółu lub odwrotnie, zaś w konstatacjach szczegółowych mogą być uporządkowane według relacji partytywnych, według aspektów sensorycznych lub kolejności postrzeżeń. Na przebieg informacji w opisie ma wpływ również, co przypomniał Markiewicz, kontekst fabularny, tj. punkt widzenia obserwatora (lub wielu obserwatorów) i jego nastawienie do opisywanych przedmiotów, oraz funkcja danego przedmiotu w rzeczywistości przedstawionej. Autor Wymiarów dzieła literackiego wyliczył też rozmaite zabiegi kinetyzacyjne, którym może być poddany opis (dobór ruchomego przedmiotu opisu albo środków językowych dynami-

|| Markiewicz, Czas i przestrzeń w utworach narracyjnych, w: Prace wybrane, t. IV, op. cit., s. 146-153 (zob. poprzedni przypis).

żujących statyczny obraz, ukazywanie faz poznania bądź powstawania przedmiotu, lub też ruch samego obserwatora względem obiektu).

I wreszcie wspomniane bieguny kategoryzacyjne z tej rozprawy, tworzące skalę ontologiczno-poznawczo-stylistyczną opisu: 1) reprezentacja analogiczna - reprezentacja fantastyczna; 2) ujęcie dyskursywne i ilościowe - ujęcie sensoryczne i jakościowe; 3) uporządkowanie - chaotyczność; 4) szczegółowość - pobieżność; 5) panoramiczność - wycinkowość; 6) wieloaspektowość-jednoaspektowość; 7) właściwości trwałe - właściwości chwilowe; 8) statyka - kinetyzacja; 9) ujęcie neutralne - ujęcie waloryzujące; 10) ujęcie konstatacyjne - ujęcie interpretacyjne⁷⁴. Skala ta, komplementarna wobec skali Sławińskiego, doskonale nadaje się, jak widać, również do określania właściwości wszelkich opisów, podobnie jak większość wymienionych właśnie składników opisu przestrzeni mogłaby znaleźć się w opisach osób, z uwzględnieniem dodatkowo właściwości psychicznych i mentalnych postaci.

Na podstawie dotychczasowych rozważań można zatem zdefiniować opisy jako wypowiedzi językowe komunikujące o właściwościach tworów przestrzennych przedstawionych w dziele literackim, w tym także o cechach występujących w nim osób, za pomocą określonej konfiguracji leksykalno--semantycznej, która może być zawarta w jednym lub kilku wypowiedzeniach. Sformułowana właśnie definicja wymaga wszakże uzupełnienia, które wynika ze wspomnianej już różnicy pomiędzy semantyką narracji a semantyką tekstu. Mamy bowiem do czynienia w utworach z dwoma zjawiskami: ciągłą, nieuchronną współobecnością deskrypcji jako formy po-dawczej narracji - oraz pojedynczymi opisami, a więc z natury swojej odrębnymi, posiadającymi początek i koniec oraz zasady wewnętrznej łączliwości, tekstowymi aktami deskrypcji, które zawarte są w poszczególnych zdaniach czy grupach zdań. Innymi słowy mówiąc: poetyka deskrypcji obejmuje zarówno badanie opisu jako formy podawczej (czyli komplemen-