pic 11 06 280540

Mówienie jest tu pojmowane jako swoiste „obrazowanie" bądź też „profilowanie” przedstawianej rzeczywistości¹, wobec czego ekwiwalencja czy równoznaczność wyrazów i całych układów językowych są tylko pozorem² - wybór sposobu mówienia (zarówno opowiadania bądź opisu, jak i konkretnych wyrażeń) jest wyborem sposobu pokazywania świata, jego interpretacją. Profilowanie „obejmuje po pierwsze wstępną kategoryzację przedmiotu, po drugie dobór aspektów odpowiadających dokotianej kategoryzacji; po trzecie - jakościowe charakterystyki przedmiotu w ramach przyjętych aspektów”, a profile to „warianty znaczenia zre-latywizowane podmiotowo”³.

Rzecz jasna, są teksty zarówno mniej, jak i bardziej podatne na tego typu analizy pojęciowego „profilowania” w opisach. Niektóre utwory same jakby otwierają się na tego rodzaju próby - by wspomnieć choćby Dziecko przez ptaka przyniesione Andrzeja Kijowskiego, prozatorski epos, w którym Kraków pokazany jest na początku w kilku różnych metaforycznych „odsłonach”. Najpierw jest przedstawiony jako miejsce jakby po upadku słońca, koncentryczne i zagłębione w otaczającym terenie, miejsce samodzielne i zorganizowane wokół Rynku, dalej zaś określony jest względem wawelskiego wzgórza, z kilkoma metaforycznymi wariantami zależności, aż w końcu zostaje całkowicie na nowo zorientowany zarówno przestrzennie, jak i symbolicznie - tym razem względem „stałego centrum obserwacji”, jakim jest dom bohatera⁴. Podobnie miasto w przywoływanych już Snach i kamieniach Magdaleny Tulli co chwila ulega zmianom w sposobie określania - pojedyncze i zwielokrotnione, zamknięte i otwarte, żywe jak drzewo i martwo-kamienne, konkretne i fantastyczne. Jednak także w utworach bardziej tradycyjnych, gdzie kwestia różnic w sposobie postrzegania tego samego opisywanego zjawiska nie jest eksponowana, każde wyrażenie oznaczające czy to barwę, czy klasę przedmiotów bądź kierunek, gdzie się one znajdują, jest równocześnie efektem profilowania - tak jak w fotografii jej zawartość jest zależna od wrażliwości patrzącego fotografa, ustawienia obiektywu, czułości kliszy, światła, itp.

Jeśli więc - idąc śladem kognitywistów - potraktujemy opis jako tekst, którego rolą jest profilowanie przedstawionej rzeczywistości, to wybór takich a nie innych elementów opisu każe zastanowić się nad zastosowanym mechanizmem selekcji, nad tym, co stanowi „tło”, a co „figurę” w danej konfiguracji elementów świata przedstawionego, a także nad tym, co w opisie nie zostało uwzględnione, a co stanowi jego pojęciową „bazę”, gdyż, paradoksalnie, opis jest także o tym, czego w opisie bezpośrednio nie ma. Chodzi tu z jednej strony po prostu o zjawiska językowej presupozycji oraz implikatury, z drugiej zaś o odniesienia do indywidualnych preferencji czy właściwości percepcyjnych i językowych charakterystycznych dla podmiotu opisu, które mogą być zgodne lub nie z potocznym doświadczeniem, także o wyrażenie poprzez opis stanowiska patrzącego⁵. Bowiem, jak pisze Bartmiński: „słowa nie odwzorowują rzeczy «fotograficznie», lecz raczej «portretu-ją» je mentalnie”, punkt widzenia zaś to „czynnik podmioto-wo-kulturowy, decydujący o sposobie mówienia o przedmiocie, w tym m.in. o kategoryzacji przedmiotu, o wyborze podstawy onomazjologicznej przy tworzeniu jego nazwy, o wyborze cech, które są o przedmiocie orzekane w konkretnych sytuacjach i utrwalone w znaczeniu”⁶. A zatem owo tertium compara-tionis pomiędzy sferą językową a rzeczywistością, o której się mówi, stanowi w gruncie rzeczy mentalna interpretacja świata. Tak rozumiane „dociekania semantyczne” bliskie są zresztą badaniom Anny Wierzbickiej, która próbowała właśnie

111

1

Zob. R. W. Langacker, Wykłady..., op. cit., s. 20.

2

lis p_or 2. Muszyński, Światy za słowami. Ich natura i porządek, w: Językowa kategoryzacja świata, op. cit. Na temat interpretacji dokonywanej przez wybory gramatyczne wypowiadała się przed laty M. R. Mayenowa w Poetyce teoretycznej, op. cit., s. 173-186.

3

   J. Bartmiński, O profilowaniu..., op. cit., s. 270-272.

4

   A. Kijowski, Dziecko przez ptaka przyniesione, Warszawa 196^ i

5

Na temat perspektywy jako części obrazowania zob. J. Fife, Wykład II patyki kognitywnej, w: Podstawy gramatyki kognitywnej, red. H Kar-' 1994, s. 22.

6

ki, Punkt widzenia, perspektywa, językowy obraz świata, jd^ata, red. J Bartmiński, Lublin 1990, s. 110-111