pic 11 06 280046

Zatorski rozpatrywany jest zazwyczaj albo z perspektywy przebiegu narracji, w opozycji do opowiadania właściwego, tj. jako mniej samodzielna, podrzędna w stosunku do niego forma podawcza dzieła literackiego, albo - coraz częściej w ostatnich latach - jako jeden z równorzędnych sposobów przedstawiania świata, istotny ze względu na spójność tekstu literackiego, funkcjonalność, a przede wszystkim-właściwości poznawcze. Posługując się grą słów, której użył Ryszard Nycz (w odniesieniu do pisarstwa Herlinga-Grudziń-skiego), można powiedzieć o dwóch podstawowych rolach opisu - służebnej, jako aneilla narrationis, oraz kreacyjnej, jako scintilla narrationis³. To drugie rozumienie deskrypcji - ze względu na swoją interpretacyjną atrakcyjność oraz z powodu otwarcia nowych perspektyw dla wiedzy na temat deskrypcji, a także z uwagi na współczesny rozwój „nieepickie-go modelu prozy” - będzie tutaj szczegółowo omawiane.

Pierwsze ujęcie, bliskie zwłaszcza strukturalistycznie zorientowanej narratologii, ciągle dominujące w wielu analizach i słownikach⁴, także w dydaktycznej praktyce, zakłada, że atemporalność, afabułarność i „obrazowość” (w sensie nacechowania stylistycznego, efektu plastyczności oraz prezentacji stanu) to podstawowe cechy opisu. Jego główną funkcją jest więc charakterystyka motywów statycznych - opis jest wypowiedzią o właściwościach obiektów i ich przestrzennym usytuowaniu. Wiąże się z tym klasyczny już podział de-

^! Zob. R. Nycz, Zamknięty odprysk świata". O pisarstwie Gustawa Her-linga-Grudzińskiego, w: Etos i artyzm. Rzecz o Herlingu-Grudzińskim, red.

S. Wysłouch i R. K. Przybylski, Poznań 1991, s. 132. Termin aneilla narrationis pochodzi z rozprawy G. Genette’a pt. Frontieres du recit („Communi-cation ’ 1966/8), w której czytamy, iż opis jest „w sposób naturalny a.n., niewolnicą zawsze konieczną, ale zawsze poddaną, nigdy wyzwoloną” - cyt. za:

S. Chatman, O teorii opowiadania, tłum. I. Fessel, „Pamiętnik Literacki”

1984, z. 4.

⁴ Zob. hasło „opis” w: M. Głowiński, T. Kostkiewiczowa, A. Okopień-

-Sławińska, J. Sławiński, Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński,

wyd. 2, Wrocław 1988. Por. A. Martuszewska, Opis jako uporządkowanie

naddane narracji, w: Formy i strategie wypowiedzi narracyjnej, red. Cz. Niedzielski i J. Speina, Toruń 1993.

56

skrypcji wedle tematów-obiektów (np. opis postaci, przedmiotów, tla zdarzeń)¹. Druga z przedstawionych koncepcji, pozornie przeciwstawna, w gruncie rzeczy stanowi poszerzenie i komplementarne uzupełnienie tamtego „amplifikacyj-nego” modelu - wskazuje na różnorodność pogranicza rozmaitych form podawczych i tekstowych, kładzie nacisk na funkcjonalne, a niewyłącznie fabularno-strukturalne wyróżniki opisu, przypominając o podmiotowym i poznawczym aspekcie deskrypcji, a także o semantyce wypowiedzeń poniżej i powyżej zdaniowych.

U źródeł narracyjno-fabularnego, dyskredytującego nastawienia do opisu leży jeszcze zapewne arystotelesowskie pojęcie mythos, rozumiane jako nadrzędny składnik zarówno tragedii, jak i epopei. Oznaczało ono uporządkowany układ zdarzeń, powiązany bezpośrednio z działaniami postaci (praksis) i wpływający na ich charakter (ethos) oraz sposób myślenia (clianoia). Tak więc głównym przedmiotem wypowiedzi artystycznej miały być logicznie i dramatycznie powiązane ciągi zdarzeń².

Prymat „opowiadania”, w sensie „opowieści o zdarzeniach”, widać również we współczesnym sposobie używania w odniesieniu do epiki takich terminów, jak relacja i prezentacja (telling-showing). To relacja „zakłada większą spoistość i ciągłość narracji”³. Drugie z tych pojęć oznacza jakby zatrzymanie się toku opowieści - celem uzupełnienia wywodu o bezpośredni „cytat” z dialogu bohaterów lub pokazanie „sceny” z przedstawianej rzeczywistości. Właściwa epickiej relacji czasowość, dystans i mowa zależna stoją tu w wyraź-

1

   Por. m.in.: H. Markiewicz, Czas i przestrzeń w utworach narracyjnych, w: Wymiary dzieła literackiego, op. cit.; J. Ziomek, Retoryka opisowa, Wrocław 1990, s. 137

2

   Por. Arystoteles, Poetyka, tłum. i oprać. H. Podbielski, wyd. 2, Wrocław 1989, s. 18-21 i 83-84.

3

   O definicjach opisu dokonywanych na podstawie przeciwstawienia opisu opowiadaniu zob. S. Agosti, Głos narracyjny i opis, „Pamiętnik Literacki” 1987, z. 2, s. 285; M. Olędzki, Problematyka opisu, op. cit., s. 171-173; W.-D. Stempel, Opowiadanie, opis a wypowiedź historyczna, tłum. E. Felik-siak i M. Przybyłowska. w: Znak, styl, konwencja, oprać. M. Głowiński, Warszawa 1977; B. Witosz, OPN, s. 23-24.